Бу күннэргэ олус талааннаах, сирдээҕи олоххо үгүс үтүөнү оҥорон хаалларбыт дьоммутун сүтэрдибит.
Айыы санаалаах кыраайы үөрэтээччи, норуот эмчитэ, сахалыы куттаах-сүрдээх сэһэнньит, хаста даҕаны ХНТ (ООН) Генеральнай ассамблеятын үлэтигэр кыттыыны ылбыт Степан Федотович Попов-Айыы Сиэн дьонун-сэргэтин харыстаан, уу-чуумпутук анараа дойдуга айаннаата.
Айыы Сиэҥҥэ миигин Алампа «Киһи билбэт кистэлэҥнэрэ» хоһооно сирдээбитэ. Хас да сыллааҕыта, Дьохсоҕоҥҥо, саха тылын учуутала А.И. Аржакова Алампа туһунан сэһэнин кэнниттэн, бу хоһоону хос-хос ааҕа-ааҕа олорбутум. “…дуораһыйбат дорҕооттор, атын алгыстар….мээнэ киһи мэйиитэ билбэт…арай атын хараҕынан анаарар аналлаах, холобурдаан хоһуйар….” – тыллар саҥарар курдуктара, дьикти сахалыы санаалар кэлэллэрэ …
Педагогическай билим кандидата Г.С. Попова-Санаайа, С.Ф. Попов -Айыы Сиэн уонна Н.А. Аржакова-Иванова кыттыгас таһаарбыт «Үөтүүлээх дорҕоон үөскээһинэ» диэн олоҥхо тылынан суруллубут хоһоонун киһи ис болҕомтотун тардар гына анааран суруйбута баар (2010 с.). Манна Айыы Сиэн аһаҕас, бүтэй дорҕооннортон ураты өссө “ийэ, төрүт дорҕооннор үөскэппит Тоҕус дьайыыларыттан саҥарар саҥабыт олохтонор” диэн этитии санаата ырытыллыбыт. Онно мин Айыы Сиэн ураты дириҥ көрүүлээх киһи эбит диэн санааҕа кэлбитим.
Степан Федотович Мандар Уус уруһуйдарыгар тирэнэн суруйбут «Үһүс үтүмэн өйдөбүллэриттэн этиллэр дьүрүс» кинигэтигэр (2001 с.) Айыы Үөрэҕэ “куйаар ситимин ситиһэ сатааһын үөрэҕэ” диэн бэлиэтиир. Сир, Халлаан уонна Куйаар сайдыытын анааран билэр эрэ омук маннык үөрэхтээх диэн бигэргэтэр. Сахалыы өйдөбүл күүһүлээһинэ, күһэллиитэ суох киһиэхэ иҥнэҕинэ этэ-сиинэ (иммунитета) бөҕөргүүр. Бэйэтэ норуот эмчитэ буоларын быһыытынан, төрүт өйдөбүлүнэн киириэхтээх билиини ыларга уонна туругу тупсарарга ханнык ньымалары туһанарын киллэрбит.
История билимин кандидата А.А. Николаев «Саха кэпсээбэт кистэлэҥэ» (2017 с.) кинигэтигэр С.Ф. Попов айылгытын көмөтүнэн саха омук төрдө-ууһа, билиитэ-көрүүтэ историческай матырыйаал быһыытынан ырытыллан киирбит. Ааптар саха историята Арассыыйа (Уруу Уус) уонна Аан дойду историятын өйдүүргэ күлүүс буоларын уонна Евразия норуоттарын кытта алтыһыы барбытын ылыннарыылаахтык ырыппыт. Бу кинигэҕэ Айыы Сиэн үөһэттэн дорҕоон дуораһыйбытын, саҥа сатараабытын маннык суруйан киллэрбит: «… Сэттэ көлүөнэ тухары сиртэн халлааҥҥа диэри салама ыйыы сылдьаҥҥыт, Аҕа Халлааҥҥытын айхаллааҥ, Сир Ийэҕитин уруйдааҥ, киһи-аймах түөрэҕин түстээҥ, аймах-билэ дьоҥҥутун абырыы сылдьыҥ, уруу-хаан дьоҥҥутун өрөһүйэ-өйүү сылдьыҥ, төрөтөр оҕоҕутун төлкөлөөҥ, иитэр сүөһүгүтүн күрүөлээҥ, дьэ, оччотугар эрэ эһигини хонноҕум анныгар хорҕотуом, сылааспар сыһыарыам… быыһыам. Умнаһыттар буолбатаххыт, эһиги Аан дойдуну арчылыахтаах, Ийэ Сири иччилиэхтээх, Аҕа халлааны айхаллыахтаах мин оҕолорум буолаҕыт. Хаһан да аччыктаатыбыт диэҥҥит айаҕаланан айдаарбат, ытыскытын тоһуйбат буолаарыҥ. Улуу өбүгэлэргит үгэстэрин, үөрүйэхтэрин тутуһуҥ… Байылыат олохтоох Орто Дойдуга дьиҥнээх хаһаайыттар буолуҥ». Бу саҥа үүммүт кэмҥэ Үрдүк Айыыларбыт бар дьоммутугар туһаайан эппиттэрин Айыы Сиэн саҥа таһааран тиэрдибит. Кини Ийэ Дорҕоон уонна Айыы Санаа ситимнэнэн өбүгэ билиитин үөскэтэллэрин бэлиэтээччи уонна Үрдүк Айыылар Ийэ дорҕоону кэтэһэллэр диэн куруук этэрэ.
Айыы Сиэн «Сиһик ойуу» диэн саха түҥ былыргы билиитинэн аймаҕы уонна урууну хаанынан ырытан, киһи ситимин ойуулуур үөрэх баарын биллэрэр. “Аҕа өттүттэн — аймах, ийэ өттүттэн — уруу өйдөбүллэргэ олоҕуран, Уруу Хаан, Аймах Билэ төрдүн этэрбэс Билэтинэн үөрэтэллэр” диэн этэн биэрбитэ. Аймаххыттан алгыстаах, уруугуттан уруйдаах, бигэ билэлээх буоларбытын этэрбэспит билэтин оһуора кэпсиир-ипсиир. Саха киһитин санаатыгар киирэр эрээри, дьэ, ону өйдүүргэ, билэргэ ис эйгэбит аһыллыан наада эбит. Айыы Сиэн итини билбит. Кини былыр дьон саҥарбакка эрэ санааларынан кэпсэтэр-ипсэтэр (телепатия) дьоҕурдаахтарын этэр. Степан Федотович тыл төрүттэниэн иннинэ Ийэ (аһаҕас) дорҕооннортон, кинилэр дьүөрэлэһиилэриттэн (дифтоннартан) турар саҥа үөскүүр, урут билбэтэхпитин, көрбөтөхпүтүн бастакыны «Саҥа» дэнэр, дьэ, онтон саҕалаан Тоҕус таһымнаах саха кистэлэҥ «Дорҕоонун үөрэҕэ» (Мандар Уус) көмөтүнэн тылбытын сайыннарабыт диэн ыллыктаах саҥаны этэн хаалларда. Маннык дириҥ өйдөбүлү иччилээн истэр ичээн эттээх дьоммут сайыннаран, кэҥэтэн биэрэллэр. Айыы Сиэн үөрэнээччитэ, ичээн киһи Николаева С.Б.-Тубсаана Ийэ Уус өйдөбүлүнэн Ый, Күн хаамыытынан дьахталлары кытта үлэлэһэ сылдьар.
Арчы Дьиэтигэр Степан Федотович сүбэтинэн «Саха төрүт хамсаныыта» диэн төгүрүк остуолу тэрийэн ыыппытым. Айыы Сиэн спорт сайдыытын философията Төрүт Хамсаныыбытыгар – Хапсаҕайга сытар диэн мэлдьи этээччи. Бу кэпсэтиибитин «Айыы Итэҕэлин» тойон сэһэнньитэ А.Н. Павлов- Дабыл дириҥ ис хоһоонноон биэрбитэ. Улахан санаалары саҕан эппитэ. Былыр Айыы Боотурдаҏа күүстэринэн өттөммөккө, манньа иһин буолбакка, Айыы санаанан дойдуларын харыстыыр, кыамматы, тиийиммэти көмүскүүр аналлаахтар эбит. Ити үтүө үгэскэ олоҕуран Дорҕоон Дохсун көҕүлээн ыытар улаатан эрэр уолаттарга аналлаах «Боотур омооно » күөн күрэскэ хаһыс да сылын «Көмө биирииһэ» диэни олоххо киллэрдибит. Манна оҕолор нэһилиэктэригэр олорор кыамматтарыгар бэйэлэрэ көрөн бириистэрин биэрэллэр. Бу курдук Күн киһитэ көмүскэс, Айыы киһитэ аһыныгас ситимэ олохтонон иһэр.
2017 с. Айыы Сиэн Күнү көрсөргө “арчылар”, үлэлэһиҥ эрэ…” диэн эппитэ. Ол кэмҥэ Нлоруоттар икки ардыларынааҕы таһымнаах олоҥхо тэрээһинэ буолан, ол түбүгэр сылдьыбыппыт. Айыы Сиэн “күнү көрсүүнү оҥороҕут дуо?” эрийдэ. “Үлэбит элбэх буолан, кыайбатыбыт”, — диибин. Онуоха кини: “Аата сүрүүн…”, — диэн хомойбут тыллара мин сүрбүнэн сүүрэкэлээн ааспыта… Чуумпуран тура түһэн, иһиллэнним. “Сайсары Эбэҕэ Күн көрсүүтүн тэрийиэхпин баҕарабын” диэн Ойуур Байбал эппитин саныы түстүм. Тута киниэхэ эрийдим, киһим “тэрээһинин барытын бэйэбэр ылынабын” диэтэ. Олус холкутуйдум уонна Сайсары Эбэҕэ Иэйэхсит ыйыгар Афанасьев Л.А.-Тэрис сыл аайы сиэр-туом оҥорорун санаан ыллым, кэнники сылларыгар сылдьыһарым. К.Д. Уткин–Нүһүлгэн Туймаада хочотун олохтоохторугар туһаайан «Сайсары (Сахсары) Эбэ саха аан бастаан төлкөтө түстэммит, уутуйан олохсуйбут Ытык күөлэ, түөлбэтэ буолар» диэн суруйбута. Айыы Сиэн Ытык өйдөбүллээх санааны сахпыт. Аны Алгысчыт буларга санаабын туһаайбытым. Чурапчыга олорор норуот эмчитигэр, алгысчыкка, айылгылаах киһиэхэ Е.Н. Макароваҕа эрийдим. Онуоха «бу таксига олорон куораттаан иһэбин” диэтэ уонна тута биһиэхэ кэлиэхтээҕин курдук сөбүлэстэ. Ытык Эбэбитигэр — Сайсарыга Күнү көрсүү сиэригэр-туомугар кэлиэхтээх дьон кэлбит этэ. Л.В. Федорова тэрийэр Тенгрианство кэмпириэнсийэтигэр Аан дойдуттан кытта кэлбит омук дьоно эмиэ бааллара. Алгысчыппыт Үрүҥ Күҥҥэ, Иччилэргэ, Үрүҥ Айыыларга, Ытык Эбэҕэ сүгүрүйэн Алгыс түһэрбитэ. Аркадий Егоров этэр оһуохайыгар төгүрүччү тураммыт батыстыбыт.
Ити үөһээ ааттаммыт дьонум бары бэйэлэрин айылгыларынан, үлэлэринэн, дьоҕурдарынан сахалыы эйгэни үөскэтэ сылдьаллар, онтон сиэр быһыытынан бука бары Үгэспит Сыллааҕы Эргииринэн биир ситимҥэ кэлэбит. Айыы Сиэнэ Айылҕа култууратын илдьэ сылдьар киһи. Кини сүрэҕин баҕата, дууһатын туруга Айыылары кытта ситимнээх буолан, эппит тэрээһиннэрэ итинник ис хоһоонноох буолан тахсыбыттара. Ол аата Айыы Сиэн киһи бэйэтин ис дьиҥ сүрэҕинэн оҥороругар сатаан салайан биэрэр Айылҕалаах эбит. Кини бу олоххо олорон ааспыт курдук буолбатах, өссө эбиитин дьиҥнээх олох тыынын салгыыр, тэнитэр курдук. Айыы Сиэн саҥарбыта, эппитэ, дьайбыта барыта саргылаах, инникилээх, кэскиллээх. Дьиҥ, кырдьык оҥоһуллубута өйгүттэн-санааҕыттан, сүрэххиттэн хаһан да тахсыбат.
Степан Федотович Попов Аан дойдуну айан-тутан оҥорбут Үрүҥ Айыылар үтүө тыыннарын сүрэҕэр иҥэрэн, өбүгэлэрбит киэҥ билиилэрин дириҥник өйдүүр буолан, саха норуота сайдарыгар, үүнэригэр бу Орто дойдуга өлбөт-өспөт үтүөнү оҥорон барда.
А.И. Софронов ити үөһээ эппит хоһооммор:
«…оннук киһи,
Суруллубут ойууттан
Тутуллубут дорҕоонтон
Саҥарбыт тылтан
Сатаан булан,
Салайан таһааран,
Саас тохору салгыппат
Саргылаах саҥаны саҥарар«, — диэн Айыы Сиэн курдук киһини хоһуйбут эбит. Айыы Сиэн Айыы санаата дьонугар-сэргэтигэр алгыстаах аартыгы арыйа туруоҕа.
Ийэ сирбитинэн иитиллибит ийэ дорҕооммут испититтэн сахалыы саҥа буолан тахсан, саргылаах олоҕу салайдын, тускуну туһаайдын, уйгуну олохтоотун!
Анна ХОЛМОГОРОВА-Арчы Аана,
этнопедагог.
Дьокуускай к.