Аркадий Новиковы Саха сиригэр билбэтэх киһи, арааһа, суоҕа буолуо. Ол курдук, кини дьон өйүгэр-санаатыгар чаҕылхай талаанынан, күлүүлээх, дьээбэлээх-хооболоох оонньууларынан, сэмэй көрүҥүнэн умнуллубат гына иҥэн хаалбыт.
edersaas.ru
Аркадий кыра бэйэтэ буорахтаах, туруоруммут соругун хайаан да ситиһэр, өһөс, мэлдьи тугу эрэ толкуйдуу, айа сылдьар идэлээх этэ. “Этэ” диир олус ыарахан да диирбитигэр тиийэбит. Кини бу орто дойдуга “күлүм” гынан олорон ааста. Үйэтэ кылгаһын сэрэйэр курдук, сынньанар диэни билбэккэ, өрөһүспүттүү айан-тутан, үлэлээн ааста.
1970 сыллаахха кэргэмминиин Савва Алексеевичтыын Майатааҕы норуот тыйаатырыгар үлэлии кэлбиппит. Онтон ыла кинини үчүгэйдик билэбит. Ол саҕана Аркадий Майатааҕы аҕыс кылаастаах оскуолаҕа уруһуй уруогун учууталынан үлэлиирэ. Маҥнай Савваны кытары билсэн баран, норуот тыйаатырыгар кэлэн артыыс быһыытынан кыттан барбыта. Култуура оройуоннааҕы дьиэтиттэн олох арахпат этэ, кэлэ турара. Саввалыын иккиэн испэктээк декорациятын оҥороллоро, уруһуйдууллара. Онтон Саҥа дьылы көрсө олох да кулуупка хоно сытан, түүннэри кулуубу киэргэтэн, сааланы, фойены, киирэр аан истиэнэтин барытын уруһуйдаан бырааһынньыкка бэлэм оҥороллоро. Дэлэҕэ даҕаны, оскуола дириэктэрэ Георгий Михайлович “Эн олох РДК-ҕа көс”, – диэ дуо?
Мин Аркадий наһаа оҕо көрүҥнээҕин иһин олох оҕо дии саныырым. Чоҕулуччу көрбүт, будьурхай баттахтаах бааһынай көрүҥнээх оҕобут кэргэннээх, өссө икки оҕолоох диэни истэн наһаа соһуйбутум. Киһи көрөн туран “аҕа” диэбэккин, күлүөх санаам кэлэрэ. Реас Кулаковскай “Аан аһылынна” диэн сэһэнинэн инсценировка оҥорон туруорбутум. Онно Кутурук Сэмэн диэн Лөгөнтөй атыыһыт иитиэх уолун дириҥ уобарас гына айан таһааран, көрөөччүлэр биһирэбиллэрин ылыан ылбыта. Бэйэтэ худуоһунньук буолан, гириими сатаан туттара, уобараһын киһи олох билбэтин курдук оҥорон сөхтөрөрө. Тыйаатырга тардыһан туран сылдьара. Сыанаҕа оонньууруттан олус астынара, дуоһуйара. Кэлин бэйэтэ режиссер буолан баран, миигин “учууталым, үөрэппит-такайбыт киһим, олоҕум суолун тайаннарбыт киһим” диэн үөрдэрэ. Испэктээкпитин туруораат, кыһын тохсунньуга аһаҕас массыынанан Тааттаҕа гостуруоллуу барбыппыт. Онно бу үөрбүтүөн, илии-атах буолан иннигэр-кэннигэр түһэ сылдьан көмөлөһөрө. Олус бэриниилээх этэ, эрдэ оҥостон бүтэн оруолугар киирэн бэлэм буолара.
Гостуруолга сылдьан биир киэһэ киһибит растушовкатын сүтэрэн айдаан буолла. Контовар Сыроватскай диэн бэйэтин курдук эмиэ кыра уҥуохтаах, омук оҕотун курдук уол Лөгөнтөй атыыһыт төрөппүт уолун Баҕыстар Баһылайы оонньуура. Гириимнэнэ олордоҕуна кини үрдүгэр түстэ. Дьоммут растушовка былдьаһан, арай кырдьык-хордьук охсуһан турбуттара. Муостаҕа тустан, төкүнүһэ сылдьыбыттара. Көрүөххэ киһи күлүөх курдуга. Дьоммутун нэһиилэ араарбыппыт. Мин саҥа растушовка биэрбитим, биһиги бары күлсүү бөҕө буолбуппут. Билигин саныы-саныы сонньуйабын.
Онтон Аркадий Хабаровскай куоракка култуура институтугар үөрэххэ киирбитэ. Мин Саха тыйаатырыгар киирбитим. Онон сибээспит быстан хаалбыта. Үөрэҕин бүтэрэн, норуот тыйаатырын режиссерун идэтин ылан, Майатааҕы норуот тыйаатырыгар режиссерунан үлэлээбитэ. Уопутуран бэйэтэ туһунан “Көөчөөн көрө” диэн көр-күлүү дьоҕус тыйаатыры тэрийэн, өрөспүүбүлүкэ бары муннугар тиийэ гостуруолга сылдьан, көрөөччүлэр биһирэбиллэрин, тапталларын ылыан ылбыта.
Аркадий айылҕаттан бэриллибит айар куттаах, улахан дьоҕурдаах киһи этэ. Сценкаларын олохтон ылан суруйан бэйэтэ туруорара, бэйэтэ оонньуура. Дьокуускайга киирдэҕинэ, Саха тыйаатырыгар хайаан да сылдьан, көрсөн кэпсэтэн ааһара. Саввалыын көрүстэхтэринэ наар дьээбэлэһэн тахсаллара, үөнэ-көйүүрэ суох сүгүн кэпсэппэттэрэ. “Оонньуургар тоҕо куруук хаһыынан саҥараҕын” диэн кириитикэлиирэ. “Онно режиссер суох, туораттан көрүөн наада, режиссердаах оонньуохпун баҕарабын аҕай”, – диирэ.
Кэмиэдьийэни устууттан саҕалаабыта
Тыйаатырыттан астынар быһыылааҕа эрээри, кэлин ордук киинэҕэ тардыһар буолбута. Тыйаатырын кытта дьүөрэлээн киинэ уста охсубут буолара. Хаһан барытын аттаран оҥороро буолла?! Киинэ устар манан аҕай буолбатах. Үбү-харчыны булуу, хайа уонна тэрээһинин оҕото сыттаҕа дии. Маҥнай наар кэмиэдийэни устууттан саҕалаабыта.
Онтон “Хопто хаһыыта” диэн киинэтин көрөн баран, “Аркадий, эн ордук дыраама хабааннаах киинэлэри устарыҥ буоллар эйиэхэ чугас буолуо эбит”, – диэбиппэр: “Эдьиэй, арааһа, сөпкө этэҕин быһыылаах”, – диэн сөбүлэспитэ. Кэлин: “Киинэҕэ көһөн, үчүгэйдик ылсан үлэлиэм этэ”, – диирэ. Элбэх былааннааҕа. Төһө да киинэҕэ көһүөн баҕарбытын иһин, тэрийбит тыйаатырын эмиэ аһынар быһыылааҕа. Мин улахан кыыспын Саргыны кытары ыкса бодоруспуттара, өйдөһөллөрө. “Өйдөөх кыыс” диэн хайҕыыра. Фантазията бүттэҕинэ, Саргыга кэлэн хонон түүннэри кэпсэтэн, ырытыһан, сарсыныгар үлэлииргэ иитиллэн барара. Аркадий бэйэтин кытта тэҥҥэ өйдөһөр, өй угар, мөккүһэр айар куттаах киһитэ тиийбэтиттэн эрэйдэнэр курдуга. Чахчы да, киниэхэ режиссер ыйан-кэрдэн биэрэрэ буоллар, үчүгэй артыыс тахсыахтааҕа. Ханнык баҕарар оруолу кыайа тутан оонньуур кыахтаах, ис туруктаах этэ. Сааһыран, оттомнонон, баараҕадыйбыт көрүҥнэммитэ да, Аркадийы көрөөт, дьээбэлэһэн, күлэн-үөрэн бараҕын. Көрүстэҕим аайы: “Киинэ бөҕөтүн устаҕын да, миигин биирдэ да ыҥырбаккын”, – диэн дьээбэлээн, Саҥа дьыл иннинэ киһим “Киинэ, кэмиэдьийэ устабын. Саввалыын иккиэн уһуллаҕыт, ол “сүөһүгэ” этээр”, – диэн соһуппута. Сөбүлэспитим. “Кылаабынай оруол буолбатах да, вообщем хонтуора уборщицата”, – диэн эбэн эппиэтэ. Савва маҥнай сөбүлэһэн баран аккаастаан кэбиспитэ. Инньэ гынан, циркэ клоунун Ростигы ылбыта. “Тише мыше, кот на крыше” диэн кэмиэдьийэ. “Хамаҕаттаҕа уһуллубуппут. Аркадий олох “тос” курдук тойон эбит этэ. “Оҕонньорбут туох диир, оҕонньор барытын быһаарар” – диэн оҕонньордорун тылыттан олох тахсыбаттара. Ону хайдах эрэ сонньуйа истибитим, “оҕонньор” буолан. Онтон дьэ “оҕонньорбут” кырдьык-хордьук дуоспуруннанан аҕай киирэрэ. Уу-чуумпу, оҕонньордорун сирэйин-хараҕын көрөллөр. Аанчыгы (Анна Охлопкованы) олох саҥардыбат, мөхпүтүнэн барар. Аанчык тыллаах муҥутаан утарылаһан киирэн биэрэр. Соторутааҕыта Аанчыгы көрсүбүппэр: “Аркадий барахсан сөпкө да мөҕөр эбит. Олох бэлэмҥэ сылдьыбыт эбиппин”, – диэн киһини уйадыта сыспыта. Төһө да тас көрүҥэ оҕотуҥу буоллар, ис туруга дуоспуруннаах буолан, эдэрдэр сүр баттатар буоллахтара. Кэлин көрүстэхпитинэ, Саввалыын “Кырдьаҕаас, туох сонуннааххын?” диэтэҕинэ, биирдэрэ: “Онтон эн, кырдьаҕаас?” – дэһэ-дэһэ дьээбэлэһэн тахсаллара.
Бүтэһик көрсүһүүбүт Дьокуускай куоракка мусуой балаҕаныгар Мэҥэ Хаҥалас айар куттаах дьонун кытары көрсүһүүгэ буолбута. Мэҥэ Хаҥалас дьаһалтата бары бааллара. Үчүгэй тэрээһиннээх истиҥ-иһирэх көрсүһүү буолбута. Аркадий биһиги утары остуолга олорбута. Онно: “Биһиги кырдьаҕастар хар гынан хааллахпытына да көҥүлэ”, – диэн кэпсээнин быыһыгар этэн аһарбытын саба саҥаран кэбиспиппит. Туох санааттан инньэ диэбитэ буолла?..
Биир түгэҥҥэ батсаапка “Новиков Аркадий өлбүт” диэни Саргы ааҕаат, Аркадийга бэйэтигэр эрийбитигэр төлөпүөнү Аркадий бэйэтэ ылбыт уонна: “Хайа, бу Тааттаҕа гостуруолга баран иһэбин. Һыччыый, убаай тыыннаах, өлүө суох”, – дии-дии дэлби күлбүт. Сурах түргэнник тарҕаммыта. Дьон-сэргэ айманан иһэн уоскуйбут этэ. Ол иһин, суох буолбутун истэн ким да итэҕэйбэтэҕэ. Сымыйа сурах диэн уоскутуммуппут да… Аркадий соһуччу күрэнэн, барыбытын соһуппута. Итэҕэйиэхпитин баҕарбатахпыт. Чахчы да, киһи аһыйар киһитэ этэ, чахчы норуот киһитэ этэ. Дьон-сэргэ дириҥник курутуйан туран аһыйбыта, суохтаабыта. Оннооҕор эр дьон харахтарын уутун кыамматахтара. Хаарыан биир айар дьоҕурдаах, киэн туттар доҕорбут!
Уоскутунарбыт диэн Аркадий барахсан кылгас үйэтигэр элбэҕи оҥорон барда, бэйэтин үйэтиттэ. “Оҕонньорбут”, “кырдьаҕаспыт” аатын ааттатар оҕолордоох, сиэннэрдээх. Аҕаларын, эһэлэрин аатын үйэтитиэхтэрэ диэн эрэнэбит. Дьон өйүгэр-санаатыгар суолун-ииһин хаалларда. Ол аата кини тыыннаах!
«Саха сирэ», edersaas.ru анаан Прасковья АДАМОВА-Күн Чүүйэ, СӨ култууратын туйгуна, СӨ норуодунай артыыската