Айсен Николаев: Өлүөнэ муостатын тутууну быйыл саҕалыахпыт

Бөлөххө киир:

Саха сирин баһылыга Айсен Николаев РИА Новости биэрбит интервьютугар, Өлүөнэни туоратар муостаны тутуу быйыл тэтимнээхтик саҕаланыаҕа уонна бу бырайыакка өрөспүүбүлүкэҕэ коронавирус балаһыанньата сабыдыаллыа суоҕа, ону тэҥэ Уһук Илиҥҥи авиахампаанньаны тэрийии өрөспүүбүлүкэҕэ тырааныспар сырыытыгар сабыдыаллыан, “АЛРОСА-ны” сайыннарыы уонна диверсификациялааһын, эрэгийиэҥҥэ хамсык балаһыанньатын уонна быһыы кэннэ бэйэтин туругун туһунан кэпсээтэ.

КОРОНАВИРУС ТУҺУНАН

— Айсен Сергеевич, өрөспүүбүлүкэҕэ коронавирус балаһыанньата хайдаҕый? Ыарыы аччаата дуо?

— Коронавирус иккис долгуна ахсынньы ортотуттан саҕа­лаан аччаан барбыта. Бүгүн суукка­тааҕы муҥутаабыт көрдөрүү 240-тэн 93 диэри түһэн, иккиттэн ордук төгүл аччаата диэн этиэххэ сөп. Ону тэҥэ ыарахан туруктаах уонна ИВЛ аппараатыгар холбоммут дьон ахсаана иккиттэн ордук төгүл аҕыйаата.

Коронавирустаабыт дьоҥҥо анаммыт сытар миэстэ эмиэ ач­­чаата. Хамсык үгэннээн турар кэмигэр – алтынньыга – 3,1 тыһыынча сытар миэстэ этэ, билигин – 1,7 тыһыынча. Балартан 45—48 %-гар эрэ киһилээх. Онон холкутуйдубут. Балаһыанньаттан көрөн, сытар миэстэ ахсаанын аччатабыт. Дьокуускайга өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн уопсай ахсаантан 60— 70 % ыалдьыбыт киһи бэлиэтэммитэ, билигин –30 %. Ол эрээри ыһыктынарга эрдэ, ыарыы мөлтүү илигэ өйдөнөр, арай балаҕан—алтынньы ыйдардааҕы кириисиһи тохтоттубут. Билигин сүрүн сорук – ыарыһахтар ахсааннарын турук­таахтык аччатыы уонна коронавирус диэн тыл хааччахтыыр миэ­­рэлэри кытта тэҥҥэ биһиги кэпсэтиибититтэн сүтэригэр баҕарабын.

Биллэн турар, хааччахтыыр миэрэлэр көмөлөспүттэрэ чахчы. Мааска эрэсиимэ, дезинфекция, уопсай тырааныспары эмтээһин- ыраастааһын, култуура, сынньалаҥ тэрилтэлэрин үлэлэрин хааччах­тааһын – барыта бииргэ түмүгү биэрдилэр. Уонна дьон бобуулары кытаанахтык тутуһуулара көмөлөстө.

— Эн санааҕар, хаһан хааччахтааһыны тохтотуохха сөбүй?

— Билигин болдьоҕу чопчу этэр кыаллыбат, ол эрээри сыыйа уһулабыт. Дьиҥэ, ити өрөспүүбүлүкэҕэ либеральнайтан биирдэстэрэ этэ. Сороҕор кириитикэлээччилэр, ол эрээри олоччу боппотохпут, аһары көҥүл ыытыы эмиэ суоҕа. Билигин саамай кытаанахтык 65 үөһээ саастаахтарга уонна дьарҕа ыарыһахтарга хааччахтааһын баар, ол эрээри кинилэр быһыы ыллахтарына, хааччахтаныы эрэсиимиттэн тахсыахтарын сөп. Уонна бүддьүөт тэрилтэлэригэр олунньу 15 күнүгэр диэри үлэһиттэр 50 бырыһыаннарын ыраахтан үлэлэтэргэ сорудахтаммыта.

— Аҕыйах хонуктааҕыта “Спутник V” быһыыны аһа­ҕастык көрдөрөн туран, ылбытыҥ. Маннык көрүҥү тоҕо талбыккыный? Туругуҥ хайдаҕый?

— Кырдьык, оннук. Мин быһа эфиргэ быһыы ылбытым.Тоҕо диэтэххэ, эмчиттэр быһыы куттала суох диэн бэйэҥ холобургунан көрдөр диэн көрдөспүттэрэ. Иккиһинэн, быһыыны ылыы туохха наадатын туһунан биир дойдулаахтарбар кэпсиэхпин баҕарбытым. Өскөтүн бу дьон балыыһаҕа киирдэхтэринэ, кинилэргэ өссө ыарахан буолуоҕа. Маны мин сурах эрэ хоту истибэппин, хара бастакы күнүттэн өрөспүүбүлүкэ ыстаабын салайабын, куруук ыарыы ыараханнык ааһарын, өлүү түбэлтэтэ тахсарын уонна туох дьайыы­лааҕын истэбин. Ыарыы кэнниттэн өссө үөрэтиллэ илик дьайыылар хаалаллара баар суол. Арассыыйа коронавирус быһыыта баар ­буолбут бастакы дойдунан буолла, онон туһаныаҕыҥ.

— Быһыы кэнниттэн температураҥ тахсыбыта дуо?

— Суох. Этэҥҥэбин.

— Быһыы хампаанньата өрөспүүбүлүкэҕэ хайдах баран иһэрий?

— Арассыыйа доруобуйа ха­­рыстабылын миниистирэ Михаил Мурашко мунньаҕар Саха сирэ быһыыны ылыы тэтиминэн дойдуга онус миэстэҕэ иһэрэ этиллибитэ. Соторутааҕыта бэрэсидьиэни кытта төлөпүөнүнэн кэпсэппитим уонна Саха сирэ биир бастакынан быһыы улахан партиятын ылбытын иһин махтаммытым. Өрөспүүбүлүкэҕэ хайыы үйэ 28 тыһыынча доза вакцинаны аҕаллылар, чугастааҕы кэмнэргэ өссө 17 тыһыынча кэ­­лиэхтээх, оттон ый бүтүүтэ – уопсайынан 70 тыһыынча. 960 тыһыынча киһи олорор өрөспүүбүлүкэтигэр бу улахан сыыппара. Бу көмөтүнэн быһыы

хампаанньатын балачча көхтөөхтүк саҕалаатыбыт. Киэҥ сирдээх-­уоттаах, тымныы дойдуга бу куһаҕана суох көрдөрүү. Өссө түргэтиир соругу туруорабыт. Билигин быһыыны биэрии бары оройуоннарга ыытыллар.

— Нэһилиэнньэ быһыы ылыан баҕалаах дуо?

— Киирбит сайаапка ахсаана, ол иһигэр судаарыстыбаннай өҥө биир кэлим порталыгар са­­йаапкаларынан көрдөххө, билигин би­­һиэхэ баар вакцина ахсаанын куоһарар. Билигин ыалдьа илик дьоҥҥо, ону тэҥэ, ыарыыга хаптарар кутталлаахтарга бастакынан биэрэбит.

— Кэлэктиибинэн ыарыыга бэриммэт буолууну үөскэтиигэ өрөспүүбүлүкэ хас киһитигэр быһыы оҥоруохха нааданый?

— Дойду үрдүнэн ирдэбил биир – иммунитеттанар туһугар быһа холуйан 60% буолуохтаах.

ЧЭБДИГИРИИ СЫЛЫН ОЛОХ АНААН-МИНЭЭН БИЛЛЭРБИТИМ

— Айсен Сергеевич, 2021 сыл Саха сиригэр Чэбдигирии сылынан биллэрилиннэ. Тугу былааннаатыгыт, өрөспүү­бүлүкэ доруобуйатын харыстабылын тупсарыыга былаан­нааххыт дуо?

— Чэбдигирии сылын олох анаан-минээн биллэрбитим, тоҕо диэтэххэ, хамсыгы утары үлэ би­­һиэхэ олох уонна киһи доруобу­йата тумус тутуллуохтаахтарын көрдөрдө. Коронавирус доруобуйа харыстабылын мөлтөх өрүттэрин эмиэ көрдөрдө. Биһиги сорукпут – доруобуйа харыстабылын тиһигин киһи диэки туһаайыы. Сүрүн болҕомто – бу киһи уонна кини наадыйыылара. Маннык хайысханы тутуһуохпут.

Ону сэргэ, киһи доруобуйатын туһугар бэйэтэ эппиэтинэһи сүгүөхтээх, ол иһин чөл олоҕу тэнитиигэ дьулуһабыт – арыгыттан аккаастаныы, успуордунан дьарыктаныы. Бу, туох-ханнык иннинэ, киһиэхэ бэйэтигэр туһалаах, тоҕо диэтэххэ, чөл доруобуйата – кини кыаҕа. Дьоҥҥо-сэргэҕэ киһи бэ­­­йэтин туругар сыһыанын уларытыахпыт диэн эрэнэбин, дьон бу судаарыстыба эрэ эппиэтинэһэ буолбакка, киһи тус бэйэтин киэнэ буоларын өйдүөхтээх.

Киһи бэйэтин кыанар эрэ ­буолбакка, сиэр-майгы уонна култуура өттүнэн бөҕөргүөхтээх. Дьэ, маны тэнитиэхтээхпит. Быйыл бу өттүгэр күүскэ үлэлиэхтээхпит.

Тэрээһиммит былаана киэҥ. Доруобуйа харыстабылыгар үгүс этии киирбитэ, Дьокуускайга уонна оройуоннарга мэдиссиинэ бөдөҥ кииннэрин тутуу уонна Саха сиригэр биотехнологияны сайыннарыы, био-бааны тэрийии. Билим уонна мэдиссиинэ икки ардыларыгар сибээһи олохтуохха, мэдис­сиинэ салаатыгар “сыыппараны” киллэ­риэххэ.

Чэбдигирии сылыгар до­­руобуйа харыстабылыгар оро­йуон таһымыгар болҕомто ууруллуохтаах. Оройуоннааҕы 12 киин балыыһаҕа поликлиникалар уонна стационардар аныгы куорпустара тутуллуоҕа. 2021 сылга Чурапчы, Бүлүү, Таатта. Муома уонна Уус Маайа оройуоннарыгар балыыһа комплекстарын тутууну саҕалыахпыт.

Уһук Илиҥҥэ үрдүк технологиялаах мэдиссиинэ көмөтүн сүрүн тэрилтэлэринэн Дьокуускайга тутуллар сүрэх уонна искэн кииннэрэ буолуохтара. Ону сэргэ, федеральнай үбүнэн 245 миэс­тэлээх өрөспүүбүлүкэтээҕи инфекционнай килиниичэскэй балыыһа бырайыагын-симиэтэтин кылгас болдьоххо оҥорон, тутууну саҕа­лааһын буолуохтаах.

Ааспыт сыл “сыыппара” технологиятынан КТ компьютернай түһэрииттэн саҕалаан уонна телемэдиссиинэ көмөтүнэн сүбэ-ама биэрии дьиҥнээхтик дьон олоҕун быыһыырын көрдөрдө. Ааспыт сылга маннык сүбэни Дьокуускайга уонна тэйиччи сэлиэнньэлэргэ даҕаны 15 тыһыынчаттан тахса киһи ылла. Бу сүүһүнэн быыһаммыт киһи дии саныыбын.

— Саха сиригэр биотехнологическай кластер сайдыытын кэтэһэбит дуо?

— Оннук. Доруобуйа харыстабылын сылыгар манан дьарыктаныахпыт.

ХОСТОНОР БААЙ ТУҺУНАН

— Коронавирус балаһыанньата Саха сирин экэниэмикэтигэр, национальнай бырайыактары олоххо киллэриигэ хайдах дьайда?

— Кырдьык, коронавирус киһи-аймахха бүттүүнүгэр сабыдыаллаата. Хамсык аан дойду уонна дойду экэниэмикэтигэр эрэ буолбакка, өрөспүүбүлүкэбит экэниэмикэтигэр дьайда. Саха сирин экэниэмикэтэ экспорка туһуланарын билэҕит. Онон ­ньиэптэн, гаастан, таас чохтон саҕа­лаан уонна кыһыл көмүһүнэн, ал­­мааһынан түмүктэнэн, экспорка тахсар табаардар сыаналарыттан уонна ырыынак туругуттан тутулуктаах. Бу өттүттэн көрдөххө, ааспыт сыл ыарахан этэ, ордук иккис

кыбаартал, онно алмаас аан дойдутааҕы ырыынагар наадыйыы устуоруйаҕа саамай аллараа түспүтэ. Биир кэмҥэ аан дойду ювелирнай ырыынага 97% түһэн, бытархай атыылааһын тохтообута.

Арассыыйа алмааһын сүрүн хостооччу “АЛРОСА” хампаанньа өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн сүрүн оҥорооччунан буолар. Энергоносителлэргэ сыана түһүүтүн кытта сибээстээх атын салааларга даҕаны кыһалҕа баара. Ол эрээри, үһүс кыбаартал бүтүүтэ өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтэ ки­­риисистэн сыыйа тахсыыта бэлиэтэммитэ.

2019 сылы кытта 2020 сыл түмүктэрин тэҥнээтэххэ, бырамыысыланнаска 5% курдук кыра ач­­чааһын бэлиэтэнэр. Ити 2019 сыллааҕар 18% аҕыйах ал­­маас хостоммутун кытта си­­бээстээх. Ол эрээри билигин сыл ортотугар ал­­маас олох атыыламматах кэминээҕэр балаһыанньа быдан тубуста. Хайдаҕын да иһин, үһүс уонна төрдүс кыбаарталлар бүтүүлэрэ ситиһиилээхтэр, 2019 сыл бу кэминээҕэр “АЛРОСА-ҕа” сорох ыйдара үчүгэй этилэр. Онон 2021 сылы эрэнэ кэтэһэбит. Атын салааларга, алмааһы аахсыбатахха, өрөспүүбүлүкэҕэ бырамыысыланнас үүнүүтэ 6 % тэҥнэһэр, ол иһигэр — гааска, ньиэпкэ. Оттон кыһыл көмүскэ олох да устуоруйаҕа муҥутуур көрдөрүүнү олох­тоотубут – 39,8 туоннаны. Онон дойдуга кыһыл көмүһү хостооһуҥҥа үһүс миэстэлэннибит. Гааска эмиэ икки төгүлтэн ордук үүнүү бэлиэтэнэр. Бу “Сибиир күүһэ” гаас утаҕа бырамыысыланнаска кыамтатын улаатыннарыыны кытта сибээстээх. Ньиэби хостооһуҥҥа 16 мөлүйүөн туоннаҕа таҕыстыбыт, онон 2019 сыл түмүгүн 12% ордугунан куоһарар.

Таас чоххо былааммытын толорботубут, ол да буоллар, аччааһын бэлиэтэммэт. Быйыл “Колмар” уонна “Эльгауголь” таас чоҕу хостуур хампаанньалар көмөлөрүнэн бу хайысхаҕа биллэ улаатыы барыа диэн эрэнэбит. Балаҕан ыйын бүтүүтэ таас чох кээмэйин биллэрдик улаатыннарыахпыт.

— “АЛРОСА” тиэмэтин таарыйбыппытынан, быйыл сайын вице-премьер Юрий Трутнев алмаас ырыынагын инники кэскилиттэн долгуйарын уонна хампаанньаҕа метал­лаах сирдэри баһылааһыҥҥа үлэни-хамнаһы оҥорон таһаарыыны араас көрүҥнэринэн сайыннарарга (диверсификациялыырга) сүбэлээбитэ. “АЛРОСА-тан” Саха сирин бүддьүөтүн улахан чааһа тутулуктаах диэбитиҥ. Хампаанньаҕа диверсификация наада дуо?

— Кэнники үйэ чиэппэригэр Арассыыйаҕа, аан дойдуга даҕаны алмаас бөдөҥ баайдаах сирэ булулла илик. Билигин аан дойдуга эрдэ чинчиллибит сирдэри үлэлэтиигэ үлэ барар, онон “АЛРОСА” дойдуга, уонна тас да өттүгэр саҥа алмаастаах сирдэри булар туһугар геологическай-чинчи­йэр үлэни ыытыахтаах дии саныыбын. Иккиһинэн, диверсифика­цияҕа тустаах хайысханы үөрэтиллиэхтээх, ол эрэн, бу хампаанньа ха­­йа-рудалаах тэрилтэ буоларынан, са­­йыннарыы хайа-рудалаах бырамыысыланнас диэки ыытыллыахтаах. Билигин “АЛРОСА-ны” кытта маннык бырайыактары торумнуубут.

Маныаха, “АЛРОСА” алын сүһүөх хампаанньата – “Анаабыр алмаастара диверсифика­цияны дьиҥнээхтик саҕалаата. Икки сыллааҕыта кинилэргэ кыһыл көмүстэрэ суох буоллаҕына, кинилэр билигин хас эмэ сүүс киилэ кыһыл көмүһү хостууллар.

— Өрөспүүбүлүкэ былаанныыр сөҕүмэр бырайыактарыттан биирдэстэрэ – “Сибиир күүһэ” турбаны кытта тэҥнээх Охотскай муораҕа диэри гаас утаҕа буолар. Бу хаһан үлэҕэ киириэҕэй?

— Бу боппуруоска сиһилии тохтообоппун, тоҕо диэтэххэ, быра­йыак бэлэмнээһин эрэ түһүмэҕэр сылдьар. Бу биһиги “ЯТЭК” хампаанньабыт бырайыага, кинилэр гаастарын саппааһа хас эмэ сүүс миллиард кубометр гааска тэҥнэһэр уонна Чайыҥда уонна Газпром атын баайдаах сирдэриттэн итэҕэһэ суох. Бу бырайыак Саха сирин арҕаа өттүнээҕи баайдаах сирдэртэн Охотскай муора кытылыгар диэри гаас утаҕын тутууну торумнуур. Хабаровскай кыраайга убатыллыбыт айылҕа гааһын оҥорор собуот тутуллара сабаҕаланар. Бырайыак олоххо киирдэҕинэ, атыттардааҕар ордук буолуоҕа, Азия-Чуумпу акыйаан эрэгийиэнигэр туһанааччыларыгар быһаччы тахсыаҕа, ол иһигэр Японияҕа.

СБЕРБААН СҮРҮН КӨМӨЛӨҺӨӨЧЧҮЛЭРТЭН БИИРДЭСТЭРЭ

— Өрөспүүбүлүкэҕэ өссө биир улахан бырайыак – Өлүөнэ муостата. 2021 сылга тутуу быһаччы саҕаланыаҕа. Үлэни хаһан саҕаланарын күүтэҕит? Хамсыктан сылтаан бырайыагы олоххо киллэрии уонна сыаната уларыйбата дуо?

— Дьолго, коронавирус бу бырайыакка хайдах даҕаны дьайбат, хамсык сүрүн кыһалҕалара мүлүрүйбүт кэмигэр тутуу көхтөөхтүк быйыл саҕаланыаҕа. 2020 сыл сүрүн түмүгүнэн ­муоста дойдубут былааннааһын бары стратегическай докумуоннарыгар киирбитэ буолар, ол иһигэр РФ Тырааныспарга министиэристибэтин иһинэн биэдэмистибэлэр икки ардыларынааҕы оробуочай хамыыһыйаны ааста. Бырайыак үп өттүгэр Сбербаан курдук партнерданна, биһиги

концессионердарбытын кытта 25 мил­­лиард солкуобай кирэдьиит биэрэргэ илии баттаста. Маны сэргэ, өрөспүүбүлүкэ таһымыгар үбүлээһиҥҥэ быһаарыы ылыныллан, муостаны тутууга бүддьүөккэ үп көрүлүннэ.

Билигин РФ өттүттэн хапытаалынай грант кээмэйигэр уонна ону биэрии болдьоҕун быһаарыы хаалла. Маныаха бырайыагы үбүлээһин ньымаларыгар сытар.

— Бу тутууну ыытыыга ханнык да куттал (сүтүк) суох диэн өйдүөххэ сөп дуо?

— Бүгүҥҥү күҥҥэ быра­йыак 2019 сыл бүтүүтэ бигэргэппит параметрдарбытынан олоххо киирэр.

Бырайыак бастакы чааһа геодезическай, гидрометеорологическай, экологическай, тырааныспарга чинчийиилэртэн, билигин Главгосэкспертизаҕа сытар сири-­уоту былааннааһын докумуонуттан турар. Иккис чааһа – быһаччы ­муоста бэйэтэ – сыл бастакы аҥаарын бүтүүтэ онно киириэ диэн эрэнэбит. Муостаны бырайыак­тааһыҥҥа тиэхиньиичэскэй быһаарыылары “Росавтодор” научнай сэбиэтэ өйөөбүтэ. Муустаах ардах кэнниттэн Русскай арыыга вантовай муоста сабыллыбытын кэннэ сэбиэт кэккэ ыйытыылардаах этэ. Онон маннык балаһыанньалары учуоттаан муостабытын тутууга болҕо­йобут.

САЛГЫНЫНАН СЫРЫЫ УОННА ИРБЭТ ТОҤ

— “Аврора” авиахампаанньа баазатыгар альянс быһыытынан биир кэлим Уһук Илиҥҥи авиахампаанньа тэриллэрэ билиннэ. Саха сирин маннык ньыма астыннарар дуо? Саҥа структура киирдэҕинэ, эрэгийиэн туох чэпчэтиилэринэн туһаныай? Өрөспүүбүлүкэ хоту өттүгэр тырааныспар сырыытын кыһалҕаларын бу хайдах быһаарыаҕай?

— Биһиэхэ саамай сүрүнэ диэн, былырыын РФ тырааныспарга министиэристибэтин, Арассыыйа бырабыыталыстыбатын кытта ыытыллыбыт үлэ түмүгүнэн, Саха сирин авиахампаанньалара юридическай өттүнэн бэйэлэрин бас билэллэр диэн дуогабардаспыппыт. Биһиги ханнык да хампаанньаҕа киирбэппит, холбоспоппут, бэйэбитин дьаһанар буолабыт. Билигин Уһук Илиҥҥи биир хампаанньа салайыытыгар хампаанньаларбыт 25 +1% биэрэр туһунан боппуруоһу быһаарсабыт. Маныаха бу бырайыагы олоххо киллэрии Дьокуускайтан, Хабаровскайтан уонна Владивостоктан дойду киин өттүгэр субсидиялаах эрэ көтүүнү буолбакка, өрөспүүбүлүкэбит оройуоннарыгар көтүүнү эмиэ субсидиялыа диэн эрэнэбит. Билиэт онно көтүүгэ ыарахана кистэл ­буолбатах. Оттон бу бырайыагы олоххо киллэрдэхпитинэ, авиабилиэт сыанатын аччатар кыахтаныахпыт уонна Уһук Илиҥҥи маннык хампаанньаны тэрийии нэһилиэнньэ уонна былаас өттүттэн улахан өйөбүлү ылыаҕа.

— Былырыын ирбэт тоҥ уонна сэлии муоһун хостооһун туһунан федеральнай сокуоннары ылыныы туһунан боппуруоһу хаттаан көтөхпүтүҥ. 2035 сылга диэри Арктика сайдыытын стратегията ирбэт тоҥ боппуруоһун оннуттан хамсатта, оттон сэлии муоһугар сыһыаннаах сокуоҥҥа туох хамсааһын баарый?

— Ирбэт тоҥу харыстааһыны хонтуруоллааһыны, биллэн турар, федеральнай таһымҥа быһаарыы ылыллыахтаах. Норильскайга тахсыбыт саахал куттал суох буолуутун нуормаларын кэһии ирбэт тоҥҥо үлэлээһиҥҥэ экология улахан кыһалҕаларыгар тиэрдиэн сөбүн көрдөрдө. Манна ирбэт тоҥҥо тахсар уларыйыылары билэр туһугар дойдуга кэтээн көрүү тиһигин тэрийэргэ нормативнай быраап аакталара ылыллыахтаахтар.

Биһиги наукабыт, хампаанньаларбыт ирбэт тоҥ туругун, сабаҕалааһыны оҥорор тиһиги оҥорор кыахтаахтар. Ирбэт тоҥ ­ириитэ аҕалар кутталларыгар сөпкө дьаһанар кыаҕы биэриэхтээх. Оттон сэлии фаунатыгар тохтоотоххо, манна федеральнай сокуон наада, хомо­йуох иһин, билигин сэлии уҥуоҕун ырыынага ханнык да бы­­раап көрүҥүнэн сүрүннэммэт – бу “сиэрэй” уонна “хара” ырыынактар. Мин билэрбинэн, Госдуума бу ырыынагы дьэҥкэ оҥорор туһугар сокуон барылын бэлэмнээбит. Билигин чуолкай быраабыла, быраап өттүнэн сүрүннээһин суох буолан, нолуогу төлөөбөт туһугар интэриэстээх, туһана сатыыр дьон элбэх.

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0