Айсен Николаев: » Өлүөнэ муостата тутуллуохтаах»

Бөлөххө киир:

Өлүөнэ муостатын тутуу бу экэнэмиичэскэй сайдыыга туһуланар сүрүн боппуруос диэн этэр РИА Новости ханаал интервьютугар СӨ Ил Дархана Айсен Николаев.

Кини бу интервьютугар бырайыак олоххо киириитин уонна үбүлэниитин, ону сэргэ эрэгийиэҥҥэ коронавирус дьаҥын, хааччахтаныы миэрэлэрин, саҥа дьыллааҕы былааннар тустарынан Дарья Ураеваҕа сырдатта.

-Айсен Сергеевич, өрөспүүбүлүкэҕэ коронавирус балаһыанньата бүгүҥҥү күҥҥэ хайдаҕый? — диэн ыйытыыга кини маннык хоруйдаата:
-Биһиги билигин дьаҥ сыыйа намтаан эрэрин ырылхайдык көрөбүт. Ону таһынан, балыыһаҕа киирээччи ахсаана эмиэ аччаата. Урукку өттүгэр үс тыһыынча куойканы сэрэххэ бэлэмнээн туруорар эбит буоллахпытына, онтон 90% урут туолара, билигин 2,1 тыһыынча куойкаттан 70% арыый тахса туолар. Бу барыта балаһыанньа тупсан иһэрин көрдөрөр. Оттон вакциналаныы туһунан этэр буоллахха, оннук үрдүк бырыһыан туһунан этэр кыаҕым суох. Вакцина ылыытыгар Саха сирэ эрэгийиэннэр икки ардыларыгар 14 миэстэ5э сылдьар. бүгүҥҥү күҥҥэ вакцина бастакы компоненын нэһилиэнньэ улахан дьоно 67,6% ыллылар. Оттон иккиһи – 61% ыллылар. Сорох оройуоннарбытыгар нэһилиэнньэ улахан дьоно 80% вакцина ылан олороллор. Ол эрээри аны 50% намыһах көрдөрүүлээх оройуоннар эмиэ бааллар.
-Уһук сытар аҕыйах ахсааннаах норуоттар олорор оройуоннарыгар вакцина үлэтэ хайдах быһыылаахтык ыытылларый?— диэн ыйытыытыгар:
-Биһиэхэ сүүрбэ оройуоҥҥа табаһыттар ыстаадалара баар, онно тыһыынча кэриҥэ киһи үлэлиир. Үгэс быһыытынан олорор укулааттарын учуоттаан туран оройуон киин балыыһаларыгар саас анал көһө сылдьар биригээдэлэр тэриллибиттэрэ. Мэдиссиинэ үлэһиттэрэ буранынан, бөртөлүөтүнэн, суол баарына санитарнай тиэхинньикэнэн тиийэн коронавирус уонна атын да ыарыылары эмтээбиттэрэ. Маннык үлэ табаһыттар ыстаадаттан бөһүөлэккэ киириилэригэр оҥоһуллар.
-Саха сирэ тастан кэлэр омук дьонугар вакцина оҥоруутугар Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтиттэн көҥүл ылбыт Арассыыйаҕа иккис субъегынан буолла. Бу үлэ саҕаланна дуо?- диэн ыйытыыга:
-Билиҥҥи туругунан Саха сиригэр 3,3 тыһыынча кэлии дьон коронавирус дьаҥын утары вакцина ылла. Маннык вакцина ылыы Дьокуускайга эрэ буолбакка, эрэгийиэн 12 оройуонугар оҥоһулла турар. Вакциналаннылар да, вакцина ылбыттарын туоһулуур сэртипикээти ылаллар.
-Эбии хааччахтыыр миэрэлэри киллэриини бу саҥа дьыллааҕы сынньалаҥҥа былаанныыгыт дуо?
-Хааччахтыыр миэрэлэр балаһыанньаттан тутулуктаахтар. Өскөтүн, балаһыанньа уустугурдаҕына, кытаанах миэрэлэр ылыллаллар. Оттон балаһыанньа тупсар буоллаҕына, хааччахтыыр миэрэлэр оҥоһуллубаттар. Ол эрээри, бары хааччахтыыр миэрэни чугастааҕы кэмҥэ устар кыаллыбат. Ханнык кэмҥэ устары дуу, устубаты дуу быһаарар Роспотребнадзор тэрилтэ киритиэрийдэрэ бааллар. Ахсынньы ый устата дьаҥ балаһыанньата тупсуо диэн эрэнэбин, оччотугар Саҥа дьыл бырааһынньыгар бэлэмнэнии дьоҥҥо табыгастаах буолуо этэ. Ол эрээри бу боппуруоһу биһиги СӨ Роспотребнадзор управлениетын уонна Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтин кытта сүбэлэһиэхпит.
-Убаҕас кислороду эрэгийиэн балыыһаларыгар хааччыйыы боппуруоһа быһаарылынна дуо, онтон сылтаан өрөспүүбүлүкэ премьер-миниистирин Андрей Тарасенконы кириитикэлээбиккит, — диэн ыйытыыга:
-Толору быһаарылынна диэн этэр кыаҕым суох. Алтынньы ый бүтүүтэ мин бу кыһалҕаны уһаппакка быһаарар туһунан сорудахтаабытым. Айан-сырыы суолугар уустуктардаах Саха сиригэр убаҕас салгын тиийбэккэ дьон-сэргэ олоҕор кутталынан суоһуон сөп. Мин бэлиэтээһиним кэнниттэн Андрей Тарасенко салалталаах эрэгийиэннээҕи бырабыыталыстыба улахан үлэни оҥорбута. Иккиһинэн, бырабыыталыстыба быһаарыытынан, салгын хачайдыыр ыстаансыйаларынан өрөспүүбүлүкэ улахан балыыһаларын хааччыйыы туһунан быһаарыы ылыныллыбыта. Оччотугар бу кыһалҕаны биһиги биирдэ быһааран кэбиһэбит. Мин сабаҕалыырбынан, сотору кэминэн бырабыыталыстыба салгын хачайдыыр ыстаансыйалар боппуруостарын быһаарыаҕа. Саҥа сыл үүнүүтүгэр бу ыстаансыйалар үлэлээн саҕалыахтара.
-Өссө биир ыйытыы, Саха сиригэр эрэллээх уотунан хааччыллыы туһунан. Өрөспүүбүлүкэҕэ улахан тымныылар туран эрэллэр, сорох оройуоннарга -50C кыраадыска тэҥнэһэр. Соторутааҕыта ЛЭП ситимигэр саахал буолан хас да оройуон уота суох хаалбыта. Маннык балаһыанньа хатыланыан сөп дуо? Былаас эрэллээх уотунан хааччыйыыга тугу оҥороруй?- диэн ыйытыыны биэрбитигэр:
-Саахал буолбут уот ситимэ 40 сыллаа5ыта тутуллубута. Билигин аварийнай сулууспалар уот ситимин көрөллөр-истэллэр, онон кыратык эмэтик алдьаныы-кээһэнии таҕыстаһына, ону оҥорон иһэллэр. Бу олус уустук үлэ, ордук биһиги курдук тыйыс усулуобуйалаах дойдуга биир алдьаныы алдьархайга тиэрдиэн сөп. Ол эрээри өрөмүөн диэн быстах быһаарыы буолар. Онон бу хайысхаҕа саҥа ЛЭП тутуохха наада. Номнуо быһаарыныы ылыныллан Русгидро Сунтаар-Ньурба эҥэр саҥа ситим бырайыагын оҥоро сылдьар. Бу хампаанньа кэлэр сылга бырайыак симиэтэ үлэтин бүтэрэн главгосэкспертизэ үтүө түмүктэрин ылары былаанныыр. Бу биллэн турар Саха сирин арҕаа оройуоннарын уотун ситимин хаачыстыбатын тупсарыаҕа.
-Ааспыт сайыҥҥы ойуур баһаардарын кэнниттэн Саха сирэ ханнык түмүктэри оҥоһунна?
-Биллэн турар, ааспыт сайыҥҥы ойуур баһаардара килиимэт уларыйыытын түмүгэр үөскээбит уустук балаһыанньа этэ. Оннук кураан, итии сайыннар хаһан даҕаны буолбатахтара. Ойуур баһаарын 95% эрэгийиэҥҥэ этиҥтэн үөскээбиттэрэ. Килиимэт уларыйыытыттан сылтаан баһаар балаһыанньата уустугуран иһиэн сөп, онон биһиги онно бэлэмнээх буолуохтаахпыт. Биһиги сүрүн сорукпут — үөскүүр баһаардары кэмигэр умулларыы буолар. РФ бэрэсэдьиэнэ Владимир Путин өйөбүлүнэн өрөспүүбүлүкэҕэ эһиилги сылга ойуур баһаарыгар бэлэмнэниигэ эбии 1,5 млрд үп көрүлүннэ. Биһиги авиадесантниктар ыстааттарын кэҥэтиэхпит уонна эбии саҥа тиэхинньикэлэри ылыахпыт. Маннык миэрэлэр суһаллык баһаары умуруорууга көмөлөөх буолуохтара. Ону таһынан федерация таһымыгар эмиэ кэккэ быһаарыныылар ылыныллаллар. Ол курдук Саха сиригэр ойууру маныырга 50 эбии ыстаат көрүллүөҕэ. Оттон бүтүн Уһук Илиҥҥэ бу сыыппара 300 тэҥнэһиэҕэ. Бу олус наадалаах. Тоҕо диэтэххэ ойуур Саха сиригэр эрэ буолбакка, атын эрэгийиэннэргэ эмиэ умайар. Онон дойду салалтата ылыммыт быһаарыныыта эһиилги сайыны этэҥҥэ аһарарбытыгар көмөлөһүөҕэ. Метеорологтар этэллэринэн, эһиилги сайын быйылгыттан уратыта суох куйаас уонна кураан буолара күүтүллэр. Уопсайынан ойуур баһаара диэн айылҕа иэдээнэ буолар. Биһиэхэ ааспыт сайын ойуур баһаарын ахсаана сүүскэ тиийэ сылдьыбыта. Маннык киэҥ иэннээх сиргэ бачча элбэх ойуур баһаарын суһаллык умуруора охсору ханнык да судаарыстыба аан дойдуга кыайа илигэ буолуо. Өскөтүн баһаар бастакы сууккаҕа умуруоруллубата даҕаны, тыаллаах уонна куйаас кэмҥэ балаһыанньа уустугурар.
-Саха сиригэр умайбыт тыаны чөлүгэр түһэриэххэ сөп дуо?
-Ойуур баһаарын кэнниттэн тыа түргэнник чөлүгэр түһэр. Элбэх баһаар буолбут сирдэрин көрдөххө, аҕыйах сылынан суола хаалбат эбит. Ону сэргэ, биһиги бэйэбит эмиэ айылҕаҕа көмөлөһөбүт. Ордук үөһээнэн көтөн барбыт баһаар сиэбит тыаларыгар. Быйылгы сылга 60 тыһыынча гектар сиргэ мастар олордулуннулар. Бу үлэ салгыы ыытыллар. Биһиги саха сиригэр анал маһы үүннэрэр питомнигы оҥорон таһаарыы туһунан былааннаабыппыт. Бу мастар ойуур баһаарыттан эмсэҕэлээбит тыаларга олордуллуохтара.
-АХШ бэрэсэдьиэнэ алтынньы саҥата Саха сирин баһаардарын туһунан эппитэ уонна Арассыыйа килиимэтин кыһалҕатын таарыйбыта. Маннык тылларга эһиги хайдах сыһыаннаһаҕыт.
-Истибитим. Бастатан туран кини Арассыыйаҕа туундара умайа турар диэбитэ. Ол иһин этиэхпин баҕарабын, төһө да уустук сайын аастар, баһаар элбэх буоллар, биһиэхэ туундара умайбатаҕа. Бу Саха сирин эрэ кыһалҕата буолбатах, бүтүн аан дойду үрдүнэн баһаардар буолаллар. Мин Саха сиригэр, Арассыыйаҕа уонна аан дойдуга ойуур баһаардарын кыһалҕаларын үөрэтэбин.
-Тиэмэбитин салҕыахха, сайын үгэнигэр экоактыбыыс кыыс бу кыһалҕаны быһаарарга Леонардо Ди Каприо болҕомтотун тарда сатаабыта. Эмиэрикэ артыыһыттан көмө туһунан этии киирбитэ дуо?- диэн ыйыппытыгар:
-Леонардо Ди каприо аатыттан биһигини кытта ким да сибээстэспэтэҕэ, этии киирбэтэҕэ. Билэбин, Леонардо Ди Каприо экология тиэмэтинэн дьарыктанар киһи, кини кыыллар араас көрүҥнэрин харыстаһарга кыһамньытын уурар. Артыыһы килиимэт уларыйыыта долгутар. Биһиэхэ, 2023 сылга Арассыыйа бэрэссэдээтэлистибэтин чэрчитинэн Арктическэй сэбиэккэ ирбэт тоҥ тула бүтүн аан дойдутааҕы саммит буолуохтаах. Мин Ди Каприоны биһиэхэ кэлэн кэпсэтэригэр уонна уопутун атастаһарыгар ыҥырабын. Мин санаабар килиимэт, айылҕа харыстабылын туһунан боппуруостары бүттүүн киһи аймаҕы кытта быһаарыллыахтаах. Ирбэт тоҥ туһунан этэр буоллахха, кини ууллара сэрэхтээх. Бастатан туран онно олорор дьоҥҥо сэрэхтээх. Биһиэхэ, Саха сиригэр аан дойдуга ирбэт тоҥу үөрэтэр институттаахпыт. Бэлиэтээн эттэххэ, биһиги Арассыыйаҕа ирбэт тоҥу харыстыыр сокуону ылыммыт соҕотох эрэгийиэн буолабыт.
-Айсен Сергеевич, Өлүөнэ муостатын бырайыагын-симиэтэтин докумуона бэлэм дуо?
-Бырайыак докумуонун бастакы түһүмэҕэ номнуо Главгосэкспэртиизэттэн үтүө түмүгү ылбыта. Иккис түһүмэххэ бу сыл бүтүөр диэри бырайыакпыт докумуона этэҥҥэ экспэртиисэни ааһыа диэн эрэнэбит.
-Бу тутуу үбүлэниитин туһунан бүтэһиктээх быһаарыныы ылыныллыбыта дуо? Эрэгийиэн муоста тутуутун үбүлээһинин суумматын РФ вице-премьера Марат Хуснуллин эппитин курдук 33% диэри икки өттүттэн уйунууга бэлэм дуо?
-Үбүлээһин 50%-50% туһунан быһаарыы баар. Бу быһаарыыны ким да уларыппатаҕа. Иһиллэргэ эрэ үчүгэй курдук 33% тэҥҥэ үллэстэн кыттыһыы диэн, оттон ис дьиҥэр киирдэххэ, Саха сирэ муоста тутуутун 66% ороскуотун барытын уйунар диэн буолар. Биһиги маннык балаһыанньаҕа сөбүлэспэппит. Билиҥҥи туругнан итини көхтөөхтүк быһаарса сылдьабыт. Өлүөнэ муостатын тутуу Саха сирин көччүргээһинэ буолбатах, бу олус наадалаах сүрүн боппуруос. Ордук билигин, экэниэмикэ актыыбынайдык үүнэр кэмигэр наадалаах. Иккиһинэн, дьон олоро усулуобуйатын тупсарыы буолар, холобур, ааспыт сайын өрүһү туорааһын суһаллык наада этэ. Ойуур баһаарын умуллара кэлбит байыаннай тиэхинньикэни нөҥүө биэрэккэ сатаан таһаарбакка кыһалҕаны көрсүбүппүт. Тоҕо диэтэххэ, паромнар сылдьыбатахтара, сөмөлүөттэр көппөтөхтөрө. Санааҥ көрүҥ, арай ойуур баһаара куоракка чугаһаабыт буоллун, дьону-сэргэни ханна куоттарыа этибитий? Онон муоста тутуута экэниэмикэ, дьон-сэргэ эрэ услуобуйата тупсарыгар буолбакка, дьону-сэргэни суһал быһыыга-майгыга өрүһүйэргэ эмиэ наада. Онон муоста эбэһээт тутуллуохтаах.
-Хоту сиргэ бородууктанан хааччыйыыга бу ааспыт күһүн атыы-эргиэн логистическэй кииннэрэ хоту оройуоннарга аһыллыбыттарыгар бары бородуукта сыаната ыараханын сөхпүттэрэ. Биир арбуз сыаната алта тыһыынчаҕа тэҥнэспитэ. Саха сиригэр хаһан чэпчэки сыаналаах оҕуруот аһа, фрукта баар буолуоҕай? Ити туһугар тугу гыныахха сөбүй?
-Атыы-эргиэн логистическэй кииннэрэ Абыйга, Усуйаанаҕа арыллыбыттара. Бу кииннэр аһылланнар сыананы алдьаттылар диэххэ сөп. Сайын арбуз биир киилэтэ 500 солкуобай эбит буолла5ына, логистическэй киин арыллыа5ыттан арбуз киилэтэ 140 солкуобайга тэҥнэстэ. Мин тус бэйэм сылдьан бу сыаналары көрбүтүм. Холобур, хортуоппуй сыаната үс төгүл түспүтэ. Онон 2024 cылга диэри маннык кииннэри бары 13 хоту улууска арыйар соруктаахпыт.
-Нэһилиэнньэ көһүүтэ Уһук Илин кыһалҕата. Кэлиҥҥи кэмҥэ Саха сириттэн үгүс киһи көһөн брарын туһунан социальнай ситимнэргэ тахсар. Өрөспүүбүлүкэҕэ ити кыһалҕаны көрөҕүт дуо?
-Билэргит курдук Саха сириттэн ханнык баҕарар эрэгийиэҥҥэ курдук көһөн барыы көстүүтэ баар. Саха сирин туһунан чуолаан этэр буоллахха, сэбиэскэй кэм кэнниттэн икки бүтэһик сылга көһөн кэлии төттөрүтүн элбэх курдук. Бүтэһик биэс сыл анараа өттүгэр көһөн барбыт дьон Саха сиригэр төнүннүлэр. Онон бу хайысхаҕа кыһалҕа баарын көрбөппүн. Мин санаабар, Саха сирин нэһилиэнньэтин ахсаана билгэлэммит 2030 сылы күүппэккэ аҕыйах сылынан мөлүйүөҥҥэ тиийиэҕэ.
-Дьокуускайга креативнай кластер тутуутун туһунан сиһилии сырдатыаххыт дуо?
-Кэлэр сыл муус устар ыйыгар тутуу киириэҕэ. Тутуу уопсай бүддьүөтэ 900 мөлүйүөҥҥэ тэҥнэстэ. Онтон 400 –н тахса мөлүйүөнү федеральнай бүддьүөт уйунна. Үлэ күүстээхтик бара турар. Бу эбийиэк мадьыала Москваҕа баар “Гараж”, “Флакон” диэн киэҥник биллэр сирдэргэ майгынныыр. Мин санаабар, Уһук Илиҥҥэ биир бастакы креативнай кластер буолара күүтүллэр.
-Кэнники кэмҥэ киинэ киэҥник биллэн эрэр. Эһиги киинэлэргит аан дойду киинэ бэстибээллэригэр кытталлар, туохтан маннык саха киинэтэ аатырарый?
-Саха киинэтэ дьиҥнээх, аутентичнэй. Аан дойду киинэтин бэстибээллэригэр кыттыбыт киинэлэрбит көрөөччүлэргэ кинилэри долгутар сүрүн тиэмэлэри арыйаллар. Саха киинэтигэр көстөр кыһалҕа айыллыбыт, толкуйдаммыт буолбатах, онон кинилэр хас биирдии киһи дууһатыгар чугастар, онно көрөөччү ханнык омуга оруолу оонньообот. Мин уруккуттан саха киинэтин, бары режиссердары өйүүбүн. Биһиги дьэ, саҥардыы киинэ устуутун саҕалаатыбыт эрэ диэхпин сөп. Онон өссө да элбэх кыайыы иннибитигэр.
-Быйыл аан бастакытын Москваҕа «Мишлен” диэн эрэстэрээн гида кэлбитэ. Кини испииһэгэр элбэх хотугу уонна скандинавскай эрэстэрээннэр куукуналара бааллара. Эн санааҕар, саха аһын куукуната итинник аатырыа этэ дуо?
-Мин чопчу билэбин, биһиэхэ айылҕаттан ыраас  аһылык баар. Миигиттэн элбэхтик ыйыталлар, тоҕо эһиги тоҥ балыккыт Москва элбэх эрэстэрээнигэр суоҕуй диэн. Бастатан туран,  наһаа элбэҕэ суох, онон тоҥ балыгы бэйэбит сиибит. Иккиһинэн, үчүгэй хаачыстыбалаах тоҥ балыгы хаачыстыбалаахтык тиэрдии уустук садаача. Онон тоҥ балыгы биһиэхэ, Саха сиригэр кэлэн амсайыахха эрэ сөп. Ону сэргэ, биһиги бэйэбит эмиэ араас гастрономисечкэй куонкурустарга хото кыттабыт.
-Айсен Сергеевич, РФ бэрэсэдьиэниттэн быһа эпииргэ ынах көрдөөбүт уол дьиэ кэргэнэ төһө бэркэ олороруй, ынахтарын ким диэн ааттаабыттарый?
-Мин Алешаны кытта төлөпүөнүнэн кэпсэтэ сылдьыбытым. Кинилэр ынахтарын Кэскилээнэ диэн ааттаабыттар.
—Мин бу дьиэ кэргэн олоҕун усулуобуйата тубуста дуо диэн ыйытабын, быһаччы туох үлэ эрэйиллэр бу хайысхаҕа.
-Чурапчы улууһун баһылыга Степан Саргыдаев бу дьиэ кэргэни бэйэтин тус хонтуруолугар ылла. Кини бу кыһалҕаны быһаарыаҕа диэн эрэнэбин.
-Информационнай эйгэҕэ эһиги уурайыыгыт туһунан элбэх сурах баар. Ити тула санааҕытын үллэстиэххит дуо?
-Итинник сурахтар биллэн турар сымыйалар. Миигин норуотум өрөспүүбүлүкэҕэ аҕа баһылыгынан талбыта, онон үлэлиибин. Үлэлиэҕим. Сыалым-соругум өссө да элбэх.
-Кэпсэтиибит түмүгэр ыйыттахха, Саха сиригэр Саҥа дьылы ханна көрсөр ордук дии саныыгыт?
-Туристическэй хайысха өттүнэн көрдөххө, Саха сирэ олус инникилээх. Биһиги билигин ити хайысхаҕа бастыҥ буолбатахпыт. Ол эрээри бу хайысхаҕа номнуо туристарга аналлаах үгүс тэрээһиммит үгүс. Холобур, ахсынньы 1 күнүгэр Арассыыйаҕа аан бастакы официальнай харыйа уота тыкпыта. Саха сиригэр киһи кэрэхсиир кэрэ, мааны айылҕалаах сир олус элбэх. Биһиги ыалдьыттары эрэ буолбакка, инвестордары эмиэ күүтэбит. Саха сиригэр туристическай хайысханы сайыннарар дьон бэйэлэригэр олус үчүгэй инникини түстүүллэр.
-Саҥа дьыл бырааһынньыктарыгар туристары күүтэҕит дуо?
-Барыта эпидемиологическэй балаһыанньатыттан тутулуктаах.
-Арассыыйа Оборуонатын миниистирэ Сергей Шойгу РИА Новости интервью биэрэн баран саас өрүс эстэрин Саха сиригэр тиийэн көрөргө сүбэлээбитэ. Эһиги маны өйүүгүт дуо?
-Мин биири этиэм, Сергей Кужугетович олус сөптөөхтүк бэлиэтии көрбүт.

Ульяна ЗАХАРОВА тылбаастаата.

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0