Ил Дархан Айсен Николаев Хотугу муустаах муоранан сырыы Арктика, хоту дойду, өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар улахан оруоллааҕын туһунан “РБК” ханаалыгар биэрбит интервьютугар иһитиннэрдэ.
Санатан эттэххэ, РФ бэрэсидьиэнэ Владимир Путин Арктика сайдыытыгар улахан мунньах ыыппыта. Манна кини Хотугу муустаах муоранан айан, тимир суолун тутуу, национальнай бырайыактар, о.д.а. боппуруостары көтөхпүтэ. Владимир Владимирович Арктика социальнай, экэнэмиичэскэй боппуруостара, инфраструктуратын, инвестиционнай бырайыактарын сайыннарыы инники күөҥҥэ турарын, араас хааччах кэмигэр бу эрэгийиэҥҥэ болҕомто өссө күүһүрүөхтээҕин бэлиэтээбитэ. Арктика, хотугу дойду экэниэмикэтин сайдыытыгар, нэһилиэнньэ туруктаах буолуутугар уу суолунан сылдьыы, пуортары оҥоруу, суудуналары саҥардыы улахан суолталааҕын эппитэ.
Ил Дархан Айсен Николаев бэлиэтииринэн, бэрэсидьиэн мунньахха бэлиэтээбит этиилэрэ историческай суолталаахтар.
– Дойду бэрэсидьиэнэ Арктика сайдыытыгар муус устар 13 күнүгэр ыыппыт мунньаҕа, мин санаабар, олус суолталаах. Манна кини 2035 сылга диэри Хотугу муоранан айан сайдыытын былаанын бигэргэтэргэ дьаһайда. Иккиһинэн, бэрэсидьиэн хоту таһаҕаһы тиэйиигэ туһуламмыт анал сокуон бырайыагын Судаарыстыбаннай Дуумаҕа оҥорон киллэрэргэ РФ бырабыыталыстыбатыгар сорудах биэрдэ. Саха сирэ федеральнай таһымҥа туспа сокуон наадатын туһунан 90-с сыллартан туруорсар. Онон, мин санаабар, бу икки түһүмэх биһиги тыын боппуруоспутун таарыйар этиилэр буоллулар, – диэн бэлиэтиир Айсен Сергеевич.
Арассыыйа Арктикатыгар биһиги өрөспүүбүлүкэбититтэн 13 оройуоммут киирэр. Даҕатан эттэххэ, Арктика зонатыгар муора кытылыгар сытар биэс улууһу таһынан өссө аҕыс улууһу киллэрии Саха сирин салалтатын кыайыыта этэ. Билигин анал бырагыраамаҕа көрүллүбүт чэпчэтиинэн өрөспүүбүлүкэ хоту оройуоннара бары туһанар кыахтаннылар. Хотугу улуустарга таһаҕаһы тиэйии эмиэ тыын суолталаах. Бу туһунан Ил Дархан интервью кэмигэр эмиэ этэн аһарда.
– Суола-ииһэ суох, ыраах сытар нэһилиэнньэлээх пууннардаах буоламмыт, биһиэхэ хотугу навигация тыын боппуруоспут. Сайыҥҥы кэмҥэ таһаҕас кыайан таһыллыбатаҕына, нэһилиэнньэ аһыыр аһа, таҥнар таҥаһа суох хаалар кутталлаах. Ол иһин төһө да ыарахаттар үөскээтэллэр, биһиги хотугу навигацияны тиһэҕэр диэри тириэрдэр соруктаахпыт. Бу чааһыгар федеральнай сокуон тахсара сүрдээх наадалаах. Навигацияҕа кыттар бары биэдэмистибэлэр, тэрилтэлэр, хампаанньалар, о.д.а. биир ситимнээхтик үлэлииллэригэр быраап өттүнэн докумуоннаныахтаах, хотугу навигация суолтата сокуон өттүнэн көмүскэллээх буолуохтаах, – диэн иһитиннэрэр Айсен Николаев.
Айсен Сергеевич эппитинэн, бэрэсидьиэн Владимир Путин Хотугу муустаах муоранан айаҥҥа сыһыаран манна аныгы үйэ сиэринэн тутуллубут пуортар, ону сэргэ саахал, куттал үөскүүр түгэнигэр быыһыырга аналлаах инфраструктуралар, спутник нөҥүө сибээс, мууһу алдьатар анал суудуналар баар буолуохтаахтарын бэлиэтээбитэ улахан суолталаах.
– Арҕааҥҥы дойдулар араас хааччаҕы киллэрэр кэмнэригэр биһиги Азия, Тиихэй акыйаан кытылыгар олорор дойдуларга бородууксуйабытын таһаарарбыт элбиэхтээх, ити биһиэхэ эрэ буолбакка, Арассыыйаҕа барытыгар сыһыаннаах. Онуоха Хотугу муустаах муоранан айан, бастатан туран, биһиэхэ сайдыыны, туһаныаҕалыахтаах, – диэн бэлиэтиир Айсен Сергеевич.
Арктика сайдыытын стратегиятын туһунан этэригэр Ил Дархан:
– Арктика, хоту дойду сайдыытын туһунан биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр өссө эрдэ ылынан, бигэргэтэн турабыт. Өрөспүүбүлүкэ 1,6 мөлүйүөн тыһыынча кв км иэнин хоту дойду ылар, 68 тыһыынчаттан тахса киһи олорор. Манна сайдыы хас да хайысханан барыахтаах. Бастатан туран, бырамыысыланнас сайдыахтаах. Бу эйгэни сайыннардахпытына эрэ биһиги социальнай боппуруостарбытын быһаарар кыахтанабыт. Иккиһинэн, дьиэ-уот, суол-иис, сибээс тутуута хамаҕатык барыахтаах. Билигин Арктикаҕа түргэн-тарҕан интэриниэт ситимин номнуо киллэрэн турабыт. Бырамыысыланнас уонна социальнай инфраструктуралар тэҥҥэ сайдан баран иһиэхтээхтэр, — диэтэ.
Аграфена Кузьмина, «Саха сирэ» хаһыат