Айсен Николаев ааспыт нэдиэлэҕэ үлэтин сүрүн түгэннэрэ

Ааптар: 
Бөлөххө киир:

Сэтинньи 22 күнүгэр Айсен Николаев кэлэр 2022 сылга тыа хаһаайыстыбатын үбүлээһини үрдэтэн, бүддьүөттэн 1 млрд 650 мөл. солк эбии көрөргө Бырабыыталыстыбаҕа дьаһал биэрдэ. Ил Дархан сиргэ үлэлии сылдьар дьон: сүөһү, сылгы иитээччилэр, туорахтаах култуураны, оҕуруот аһын үүннэрээччилэр быһаччы өйөнүөхтээхтэрин туһунан эттэ. Тэрээһиннээх хаһаайыстыбалары элбэтэр инниттэн, хотоннору, сылгы иитэр базалары, туорах ыскылааттарын тутуу тоҕоостооҕун бэлиэтээтэ. Көрүллүөхтээх үптэн 500 мөл. солк харчыны ити эбийиэктэри тутууга, саҥардарга өссө 500 мөл. солк. агропромышленнай комплексы өйүүр пуонда устаапка киирбит хапытаалын улаатыннарарга тыырыллыа. Табаһыттар хамнастарын үрдэтэргэ – 90 мөл. солк., үүт соҕотуопкатын 62 тыһ. туоннаҕа диэри тириэрдэргэ, сүөһү, сылгы этин, хортуоппуй, оҕуруот аһа, бурдук үүнүүтүн элбэтэргэ – 452,3 мөл. солк., Арктика улуустарыгар сылгыны иитиини өйөөһүҥҥэ – 103,2 мөл. солк. көрүллэр. Аан маҥнай 2012 сылтан ыла сылгы иитээччилэргэ көмө субсидия кээмэйэ биир биэҕэ 3 тыһ. солк. диэри үрдүө. Ил Дархан тыа хаһаайыстыбатыгар дьаныһан үлэлиир киһи тус дьиэ кэргэнин ииттинэрин таһынан, эрэгийиэн аһылык бородууксуйатынан бэйэтин хааччынарыгар төһүү күүс буолуохтаах, ол иһин өйөбүлгэ итинник үп, көрүллэр диэн эттэ.

 

Сэтинньи 22 күнүгэр Айсен Николаев Москва куоракка үлэлээтэ. Таас чох тиэйиитигэр анаммыт РФ Бырабыыталыстыбатын вице-премьерэ Андрей Белоусов ыытар сүбэ мунньаҕар кытынна. Маны тэҥэ Уһук Илини тэтимнээхтик сайыннарыы чэрчитинэн  эрэгийиэнтэн дьон көһөн барбатын, оҕо төрөөһүнэ улаатарын, олох уһуурун, нэһилиэнньэ элбиирин туһунан киирбит этиилэри дьүүллэстэ. Дойду Оборуонаҕа министиэристибэтин биэдэмистибэлэр икки ардыларынааҕы 7-с научнай-практическай кэмпириэнсийэтигэр кыттыыны ылла. Маны тэҥэ бөдөҥ хампаанньалар салайаачыларын кытта көрсөн, өрөспүүбүлүкэ социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын боппуруостарын кэпсэттэ.

Сэтинньи 23 күнүгэр Ил Дархан Москваҕа «Диалог» АНО генеральнай дириэктэрэ Владимир Табагы, тэрилтэ үлэтин хайысхаларын салайааччыларын кытта көрүстэ. «Диалог» АНО дойду аҕа баһылыга Владимир Путин сорудаҕынан бары эрэгийиэннэргэ олохтоохтортон киирбит этиилэри, үҥсүүлэри ырытан, суһаллык быһаарыыны тэрийэр кииннэри сүрүннүүр тэрилтэ. Оннук киин Саха сиригэр үлэлээбитэ сыл буолла. Ол кэм устата олохтоохтортон 64 тыһ. кэриҥэ иһитиннэрии киирбит. Онуоха дьону кытта алтыһыы ааспыт сыллааҕар 4,5 төгүл элбээбит. Ким баҕарар истэригэр аһаҕас 16 813 үҥсүү, кириитикэ уонна этии бэлиэтэммит. Ону быһаарыыга урут 4 чаас барар эбит буоллаҕына, билигин ортотунан 2 чаас 38 мүнүүтэ устатыгар быһаарыллар кыахтаммыт. Айсен Николаев сыыппара үйэтигэр маннык ньыманан үлэлиир табыгастааҕын, элбэх киһи кыһалҕата түргэнник быһаарылларын, дьону долгутар сытыы боппуруостары ырытан, онно олоҕуран дьаһаллары ылар оруннааҕын туһунан эттэ. Владимир Табак «Диалог» АНО тэриллиэҕиттэн икки сыл устата оннун булла уонна үлэтэ былаас ылар быһаарыыларыгар төһүү күүс буолар диэн эттэ. Өрүттэр салгыы бииргэ үлэлээһин хайысхаларын ырыттылар.

Сэтинньи 23 күнүгэр Айсен Николаев улуус уонна куорат уокуруктарын баһылыктарын кыттыылаах суһал ыстаап мунньаҕын ыытарыгар ааспыт үс нэдиэлэҕэ хамсык дьаҥынан ыалдьыы таһыма иннинээҕи алтынньы үс нэдиэлэтин кытта тэҥнээтэххэ 14,5 % аччаабытын туһунан иһитиннэрдэ. Ол да буоллар, уоскуйан олорорго эрдэтин, хааччах бары ирдэбилин тутууһуга хонтуруол, быһыыны ылыы тэтимэ, эминэн, кислородунан хааччыйыыга үлэ күүһүрүөхтээҕин туһунан эттэ. Ыарахан туруктаах ыарыһах ахсаана аччаабыт эрээри, 60-тан үөһээ саастаах дьон ортотугар ыалдьыы намыраабатах. Өрөспүүбүлүкэ 3 улууһугар: Аллайыахаҕа, Муомаҕа уонна Үөһээ Хаалымаҕа олохтоохтор 80% хамсык утары быһыы ылбыт. Кэнники кэмҥэ быһыыны ылыы көрдөрүүтэ Абый, Алдан, Эдьигээн, Ленскэй, Аллараа Халыма, Өймөкөөн уонна Орто Халыма улуустарыгар тупсубут. Амма, Үөһээ Бүлүү, Горнай, Кэбээйи, Мииринэй, Нам, Нерюнгри, Өлүөхүмэ, Уус Алдан уонна Чурапчы улуустарыгар нэһилиэнньэ быһыыны ылыыта 60 % — тан тахсыбыт. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн олохтоохтор 64,5 %-ннара быһыы бастакы, 58 % иккис компоненын ылбыт. Оттон хаттаан быһыыны ылыы 54% тиийбит.

 

Сэтинньи 24 күнүгэр Ил Дархан уонна «Туризм.РФ» корпорация генеральнай дириэктэрэ Сергей Суханов эрэгийиэҥҥэ «Туризм уонна ыалдьытымсах буолуу индустрията» национальнай бырайыак чэрчитинэн туризмы сайыннарыыга бииргэ үлэлээһиҥҥэ сөбүлэһиигэ илии баттастылар. Сүрүн болҕомто инфраструктураны тэрийиигэ ууруллар. 8 бырайыак «Өлүөнэ», «Өймөкөөн – тымныы оройо», «Амма», «Россия Арктиката», «Дьааҥы», «Аан дойду балаҕана» туристическай кластердар, хайаҕа хайыһардыыр «Лебединай» комплекс уонна Дьокуускай куоракка 180 миэстэлээх 4 сулустаах гостиница маастар-былааннарын оҥоруохтара. Ол бырайыактары олоххо киллэрэр кыаҕы саҥа таһымҥа таһаарыа.

 

Сэтинньи 24 күнүгэр Айсен Николаев РФ Бырабыыталыстыбатыгар Уһук Илини сайыннарыыга холбоһуктаах оробуочай бөлөхтөр мунньахтарыгар кытынна. Эрэгийиэҥҥэ демографияҕа быһыыны-майгыны тупсарар туһунан киирбит этиилэри ырыттылар. Ил Дархан доруобуйа харыстабылыгар анал идэлээх каадырынан хаччыллыыны тупсарар туһугар, бүддьүөттэн үөрэх тэрилтэлэригэр эбии миэстэлэри көрөр туһунан этии киллэрдэ.

Сэтинньи 24 күнүгэр өрөспүүбүлүкэ баһылыга Айсен Николаев «Саха сирин Судаарыстыбаннай филармонията уонна Арктикатааҕы эпос уонна искусство киинэ» бырайыагы олоххо киллэриигэ сүбэ мунньаҕы ыытта. Тутуу хаамыытын уонна инники былааннар тустарынан кэпсэттилэр. 2021 сыллааҕы үлэ былаана туолбут. Баараҕай комплекс дизайнын оҥорууну ырыттылар. Эбийиэк ис-тас өттүн оҥоһуута сахалыы тыыннаах буоларынан, олохтоох идэлээхтэр, худуоһунньуктар кыттыахтара. Кэнсиэртиир саала акустикатын аныгы таһымҥа эппиэттиир гына оҥоһулларыгар сүрүн болҕомто ууруллар. Ил Дархан Судаарыстыбаннай филармония саалата дойдуга бастыҥнар ахсааннарыгар киириэхтээх диэн бэлиэтээтэ.

Сэтинньи 25 күнүгэр Олоҥхо күнүнэн Айсен Николаев Саха сирин олохтоохторун эҕэрдэлээтэ. Олоҥхону өйтөн кэпсиир олоҥхоһуттарбыт айан хаалларбыт айымньылара былыргы өттүгэр төһө да сурукка тиһиллибэтэллэр, үйэлэри уҥуордаан көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн, норуоппут киэн туттуута, төрүт култуурабыт, баай тылбыт күндү чөмчүүгэ буолаллар диэн бэлиэтээтэ. Кини өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун саха норуотун духуобунай сыаннастарын уонна аан дойду олоҕун анаарыытын иҥэриммит сүдү айымньыны – олоҥхону истэргэ уонна ааҕарга, оҕолору уонна эдэр ыччаты төрөөбүт тылы таптыырга, ытыктыырга үөрэтэргэ ыҥырда.

 

Сэтинньи 25 күнүгэр Айсен Николаев «Хотугу сир: тирэхтээх сайдыы территорията» диэн аан дойду таһымнаах научнай-үөрэтэр киин кэтиир сүбэтин мунньаҕын ыытта. Тэрээһиҥҥэ Камчатка кыраайын баһылыга Владимир Солодов кытынна. Киин 2024 сылга диэри үлэтин былаанын, эрэгийиэннэр икки ардыларынааҕы бырайыактыыр офиһы тэрийиини ырыттылар. Саха сирин, Сахалины, Камчатканы, Магаданы уонна Чукотканы хабан тэриллибит Киин сүрүн болҕомтотун килиимэт уларыйыытыгар уонна ол дьайыытын намыратыыга уурар. Онуоха анаммыт чинчийиилэр түмүктэринэн наукаҕа саҥа арыйыылар, оҥоһуллубут технологиялар дьон олоҕун хаачыстыбатын тупсарыыга туһуланыахтара.

Сэтинньи 25 күнүгэр Москваҕа Суруйааччылар уонна Кинигэни таһаарааччылар сойуустарын ассоциацията Бүтүн Россиятааҕы «Саамай ааҕар эрэгийиэн» диэн куонкурус түмүгүн таһаарда. Дойду Бэрэсэдьиэнин култуураҕа сүбэһитэ, нуучча тылын уонна литературатын преподавателлэрин норуоттар икки ардыларынааҕы ассоциациятын бэрэсэдьиэнэ Владимир Толстой Ил Дархан Айсен Николаевка Саха сирэ «Кинигэ уонна ааҕыы территорията» буоларын туоһулуур бэлиэни туттарда. Итинник бочуоттаах бэлиэ кэнники 5 сыл иһигэр 3 төгүл куонкурус номинаннарын кылгас испииһэгэр киирбит уонна «Саамай ааҕар эрэгийиэн» үрдүк аатын ылбыт эрэ эрэгийиэҥҥэ туттарыллар. Саха сирэ былырыын «Саамай ааҕар эрэгийиэн» аатын ылбыта. Айсен Николаев маннык чиэскэ тиксии улахан үлэ түмүгэ буоларын бэлиэтээтэ.

Сэтинньи 26 күнүгэр Ил Дархан иһинэн Саха сирин бигэ туруктаах уонна тирэхтээх сайдыытыгар сэбиэтин «Доруобуйаны бөҕөргөтүү, Уһук Хотугу сиргэ уонна Арктикаҕа киһи чөл олоҕу тутуһан олохсуйарыгар туһааннаах усулуобуйаны тэрийии» диэн хайысхатын оробуочай бөлөҕүн мунньаҕын Айсен Николаев ыытта. Тэрээһиҥҥэ дойду киин наука, үөрэх тэрилтэлэриттэн, Нидерландыттан, Японияттан экспердэр кытыннылар. Ил Дархан Саха сиригэр биллэриллибит Доруобуйа уонна Чэбдигирии 10 сылын чэрчитинэн медицина эйгэтигэр улахан уларыйыылар буолуохтаахтарын бэлиэтээтэ. Доруобуйа харыстабылыгар саҥа стандарт ирдэнэр, медицина наука ситиһиитигэр олоҕурбут үрдүк таһымнаах өҥөнөн хааччыйар эрэ буолбакка, киһиэхэ доруобуйа кылаат буоларын тиэрдэр философияны иҥэриэхтээх диэн эттэ. Мунньахха үрдүк технологияҕа олоҕурбут көмөнү ыарыһахтарга оҥоруу, генетическэй ыарыыны эрдэ быһаарыы, доруобуйа харыстабылын үбүлээһин боппуруостарын ырыттылар.

Сэтинньи 27 күнүгэр Ил Дархан Саха сиригэр идэлээх сойуустар хамсааһыннара төрүттэммитэ 100 сылынан уонна бу күн Идэлээх сойуус үлэһитин күнүнэн эҕэрдэлээтэ. Биир үйэ тухары өрөспүүбүлүкэ идэлээх сойуустара дьоһун түмэр күүс буолан, үлэлээн иитиллээччилэр бырааптарын уонна интэриэстэрин көмүскүүр, үлэҕэ куттала суох уонна табыгастаах усулуобуйаны тэрийэр, үлэһиттэргэ уонна кинилэр дьиэ кэргэттэригэр социальнай өйөбүл, көмө оҥорор. Өрөспүүбүлүкэ социальнай-экономическай сайдыытыгар, үлэ ырыынагын сайыннарыыга, нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутугар, дохуотун уонна олоҕун уйгута тупсарыгар тоҕоостоох усулуобуйаны тэрийиигэ идэлээх сойуустара оруоллара сүҥкэн диэн бэлиэтээтэ.

Сэтинньи 28 күнүгэр Ил Дархан Арассыыйаҕа Ийэ күнэ бэлиэтэнэринэн  итиитик-истиҥник эҕэрдэлээтэ. Ийэлэр олоҕу бэлэхтииллэригэр, ахсаабат кыһамньыларыгар, истиҥ тылларын уонна өйөбүллэрин иһин махтанна. «Ийэ барахсан оҕотун өрүү көмүскүүр, сылаас сыһыанынан, кыһамньытынан, үтүө тылынан угуттуур, өйүүр. Ийэлэрбит муҥура суох тапталларынан биһиги улаатабыт, сайдабыт, олоххо бэйэбит суолбутун көрдөөн булабыт, тупсабыт уонна үрдүккэ дьулуһабыт. Дойдубут үрдүнэн дьиэ кэргэни уонна оҕо сааһы өйүүр судаарыстыба бэлиитикэтэ көдьүүстээхтик олоххо киирэр. Киһи туһугар, кини ситиһиилээх уонна дьоллоох олохтоноругар Арассыыйа национальнай сыаллара ситиһиллэллэр, дойдубут олох бары эйгэлэригэр тэтимнээхтик сайдар. Бары ийэлэргэ чэгиэн доруобуйаны, чугас уонна аймах-билэ дьону кытта дьоллоох олоҕу, улахан ситиһиилэри баҕарабын! Эһиги төрүккүт-уускут үйэлэргэ утумнаах уонна бигэ буоллун!», — диэн баҕа санаатын тириэртэ.

Сэтинньи 28 күнүгэр Ил Дархан Айсен Николаев СӨ судаарыстыбаннай сүбэһитэ, Былатыан Ойуунускай аатынан Саха академическай тыйаатырын уонна Олоҥхо тыйаатырын уус-уран салайааччыта, ССРС уонна РФ Судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата, Арассыыйа норуодунай артыыһа Андрей Борисовы 70 сааһын туолбут дьоро күнүнэн эҕэрдэлээтэ уонна  «Норуоттар доҕордоһууларын уонна эйэни бөҕөргөтүү иһин» СӨ Бочуоттаах бэлиэтин туттрада.

Ил Дархан Андрей Саввич Борисов  сөҕүмэрдээх үтүөтэ диэн саха норуотун култуураҕа сыһыанын уларытыыта уонна духуобунаска баайын иҥэринэр толкуйун атын таһымҥа таһаарыыта буолар диэн эттэ. Бүгүҥҥү күҥҥэ кини идиэйэлэрэ олоххо киирбитэ сөҕүмэр: Олоҥхо тыйаатыра, Суудаарыстыбаннай филармония, Ускуустуба уонна култуура Арктикатааҕы судаарыстыбаннай института, Саха судаарыстыбаннай сыырката уо.д.а Ил Дархан Андрей Борисов аныгы кэмҥэ уһулуччулаах лидер, Олоҥхо дойдутун патриота, Саха сирин аан дойду үктэлигэр тиэрпит дьоһун кылааттаах күөн туттар киһибит диэн бэлиэтээтэ.

 

Афанасий НОЕВ,

Ил Дархан пресс-сэкирэтээрэ

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0