От ыйын 19 күнүгэр Ил Дархан Дьокуускайга ыытыллыбыт «Математическай моделирование, төттөрү эргитэр соруктар и улахан дааннайдар» норуоттар икки ардыларынааҕы конференция бырагырааматын кэмитиэтин чилиэннэрин кытта көрүстэ. Учуонайдар Айсен Николаевка Саха Өрөспүүбүлүкэтин сайыннарыыга саҥа научнай санааларын эттилэр. Кинилэр улахан дааннайдары, суоттаан таһаарар систиэмэлэри кытта үлэҕэ саҥа идиэйэлэри билиһиннэрдилэр. Кэпсэтии айылҕа катастрофаларын, ол иһигэр тыа баһаардарын сэрэтиигэ наука оруолун тула барда.
Көрсүһүүгэ Арассыыйа наукатын академиятын академига, АНА Президиумун чилиэнэ Борис Четверушкин, ХИФУ профессора Пётр Вабищевич, профессор Ялчин Эфендиев уонна да атыттар кытыннылар. Видеосибээс нөҥүө Арассыыйа наукатын академиятын чилиэн-корреспондена, Сибиирдээҕи салаатын Президиумун чилиэнэ Сергей Кабанихин бэйэтин санаатын эттэ.
Өрөспүүбүлүкэ баһылыга Саха сирин сайдыытыгар наука оруола улахан суолталааҕын бэлиэтээтэ. Айсен Николаев килиимэт уонна экосистема сүҥкэн уларыйыытын сөптөөхтүк өйдүүргэ, ону сэргэ тыа баһаардарын сэрэтиигэ саҥа научнай көрүүлэр наадаларын бэлиэтээтэ.
От ыйын 20 күнүгэр Айсен Николаев тыа баһаардарын умуруорууга өрөспүүбүлүкэ суһал быһыыга-майгыга хамыыһыйатын уочараттаах мунньаҕын ыытта. Бүгүн улахан уот Горнай улууһугар турбутунан сибээстээн Ил Дархан бу оройуоҥҥа баһаардары умуруоруу салайааччытынан өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин олоҕо куттала суох буолуутун хааччыйар судаарыстыбаннай кэмитиэт бастакы солбуйааччытын Иннокентий Андросовы анаата.
Өрөспүүбүлүкэ баһылыга мунньахха Горнай улууһугар көмөҕө анал техника автоколоннатын, ол иһигэр уу таһар массыыналары уонна автоцистерналары ыытарга сорудахтаата.
Маны сэргэ өрөспүүбүлүкэ сэлиэнньэлэригэр, куораттарыгар баһаар буруота кэлэринэн ситимнээн Айсен Николаев Роспотребнадзорга салгыҥҥа буортулаах эттиктэр хойдууларын уонна ити түгэҥҥэ тугу гынар туһунан информацияны күннэтэ таһаарарга, оттон Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтигэр дьон ыҥырдаҕына, суһаллык тиийэн көрөргө-истэргэ, эмтииргэ соруйда.
От ыйын 21 күнүгэр Ил Дархан Горнай улууһун Маҕарас бөһүөлэгин сиригэр-уотугар турбут баһаардары умуруоруу үлэтин бэрэбиэркэлээтэ. Айсен Николаев бу сырыытыгар Якутлесресурс уонна лесхоз үлэһиттэрин кытта көрсөн үлэ-хамнас туһунан сэһэргэстэ. Санатан эттэххэ, Горнай улууһугар Ил Дархан сорудаҕынан 27 специализированнай массыынаны хомуйан көмөҕө ыыппыттара. Ити техника баһаардар баар сирдэринэн тарҕатыллан улахан көмөнү оҥордо.
«Федеральнай, өрөспүүбүлүкэтээҕи, олохтоох нэһилиэнньэ уонна бэйэлэрин баҕаларынан көмөлөһө кэлбит дьон күүстэринэн уоту умуруоруу үлэтин бастакы түһүмэҕин соругун толордубут – улуус нэһилиэнньэлээх пууннарыгар бүгүн уот суоһаабат. Билигин биһиги бу үлэ иккис түһүмэҕэр – уоту төгүрүктээн, эргийэ көтөн, хаайыыга, бохсууга киирэбит. Уот салгыы Бэрдьигэстээх диэки барыытын тохтотуохтаахпыт. Ол иһин манна уоту кытта охсуһууга саамай улахан бөлөҕү мустубут», — диэтэ Айсен Николаев.
Горнай улууһугар бу күннэргэ баһаардары умуруорууга 806 киһи үлэлээтэ, ол иһигэр 469 мобилизацияламмыт олохтоох дьон уонна бэйэлэрин баҕаларынан үлэлээччилэр, 203 – авиалесоохрана, 43 – Якутлесресурс, 12 – лесхоз, 79 – МЧС байыастара киирэллэр. Маны сэргэ 121 техника туттулунна.
Айсен Николаев балаһыанньа өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн тупсубутун бэлиэтээтэ. Ол курдук, кини эппитинэн, улахан бааһардар ахсааннара нэдиэлэ иһигэр 100-нэн аҕыйаата. Онно зондировщик-сөмөлүөт аҕалбыт ардахтара эмиэ көмөлөстүлэр.
От ыйын 22 күнүгэр Ил Дархан Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин тыа баһаардарын кытта охсуһууга анаммыт мунньаҕар кытынна. Дойду баһылыга МЧС миниистирэ Евгений Зиничев, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Баһылыга Айсен Николаев уонна атын эрэгийиэннэр бэрэстэбиитэллэрин дакылааттарын иһиттэ.
Айсен Сергеевич Владимир Путиҥҥа Саха сиригэр тыа баһаардарын кытта охсуһууга эрэгийиэннээҕи киини тэрийэр уонна өрөспүүбүлүкэни баһаары умуоруорууга көдьүүстээх ДТ-75 тыраахтардарынан хааччыйар туһунан этиилэри киллэрдэ. Бэрэсидьиэн Ил Дархан бу этиилэрин өйөөтө уонна ону сэргэ Айсен Николаев тыаны көрүүгэ-харайыыга харчыны тыырыы саҥа методикатын туһунан санаатын биһирээтэ. Ол түмүгэр дойду баһылыга Арассыыйа Бырабыыталыстыбатыгар саҥа методиканы түргэнник олоххо киллэрэ охсоллоругар соруйда. Санатан эттэххэ, нэһилиэнньэ ахсааныгар боҕомтону уурар урукку методиканан аҕыйах дьонноох Саха сиригэр тыаны көрүүгэ-харайыыга кып-кыра харчы тыырыллар, биир гааҕа – 6 эрэ солкуобай курдук. Итини таһынан үлэни көдьүүстээх оҥорор туһуттан Владимир Путин аҕыйах нэһилиэнньэлээх уонна элбэх иэннээх тыалаах сирдэргэ тыаны көрүү-харайыы, уоттан харыстааһын болномуочуйатын федеральнай таһымҥа биэриэххэ диэн этии киллэрдэ.
От ыйын 22 күнүгэр Айсен Николаев видеосибээс нөҥүө Арассыыйа Федерациятын транспорка миниистирэ Виталий Савельевтыын көрүстэ. Салайааччылар өрөспүүбүлүкэттэн тимир суолунан таас чоҕу тиэйэн таһаарыы, дьон салгын аалларынан айанын субсидиялааһын уонна Өлүөнэ ҥөҥүө муостаны тутуу боппуруостарын ырыттылар.
Ил Дархан бүгүн Саха сиригэр Өлүөнэ өрүс ҥөҥүө муостаны тутууга бэлэмнэнии үлэтэ: суолу кутуу, вахтовай бөһүөлэктэр оннуларын оҥоруу ыытылларын иһитиннэрдэ. Виталий Савельев 2022-2024 сыллардааҕы федеральнай бүддьүөтү таҥыы чэрчитинэн министиэристибэ муостаны тутууну өрөспүүбүлүкэни кытта бииргэ үбүлээһин боппуруоһугар уонна сорох харчы быйыл тыырылларыгар үлэлэһэрин эттэ.
Таас чоҕу тиэйии ыйытыытыгар транспорт миниистирэ БАМ Илиҥҥи полигонун учаастактарыгар тимир суол таһаҕаһы аһардар кыаҕын улаатыннарыыга төһө кээмэйдээх үлэ ыытыллыахтааҕын быһаарсыы бара турарын эттэ. Ол курдук бүгүн таһаҕаһы ыытааччылар кэлэр сылларга төһө былааннаахтарын, онтуларын төһө улаатыннарыахтаахтарын чопчулуур үлэ ыытыллар.
Ил Дархан Саха сиригэр биир сытыы боппуруоһунан сөмөлүөт билиэтин сыанатын чэпчэтии буоларын эттэ. Кини Виталий Савельевка Уһук Илинтэн, ол иһигэр Мииринэйтэн, Нерюнгриттэн, Полярнайтан Москваҕа диэри көтүүгэ киһи сааһыттан хаарчаҕа суох субсидияны киллэрбиттэригэр махталын биллэрдэ. Ол эрээри Айсен Николаев дьон үксэ киин куораттарга Дьокуускайынан көтөрүн, манна ити этиллибит субсидия көрүллүбэтэҕин бэлиэтээтэ.
Итинэн ситимнээн эрэгийиэн баһылыга уонна дойду транспортка миниистирэ 2021 сыл балаҕан ыйын 1 күнүттэн сэтинньи 30 күнүгэр диэри Дьокуускайтан Москваҕа, Санкт-Петербурга, итиэннэ Мииринэйтэн Санкт-Петербурга диэри көтүүнү субсидиялааһыҥҥа Арассыыйа Бырабыыталыстыбатын резервнэй фондатыттан эбии харчыны тыырыы кыаллыытын туһунан кэпсэттилэр. Бу хайысхаларынан 32,5 тыһыынча киһи эбии айанныыра былааннанар.
Көрсүһүү түмүгэр Виталий Савельев бу көтөҕүллүбүт боппуруостары болҕомтолоохтук көрүөхпүт уонна быһаарыллалларыгар көмөлөһүөхпүт диэтэ.
От ыйын 22 күнүгэр Айсен Николаев соторутааҕыта норуоттар икки ардыларынааҕы дуобакка аан дойду чөмпүйүөнэ буолары ситиспит норуоттар икки ардыларынааҕы гроссмейстер Матрена Ноговицынаҕа «Саха Өрөспүүбүлүкэтин физическэй культураҕа уонна спорка үтүөлээх үлэһитэ» ааты иҥэрдэ уонна 500 тыһ. солкуобайдаах сертификаты туттарда. Матрена эһиил аан дойду чөмпүйүөнүн титулун көмүскээһинэ дойдутугар буолуон баҕарарын эппитигэр, Ил Дархан өйүөхпүт диэтэ.
От ыйын 23 күнүгэр өрөспүүбүлүкэ баһылыга 2021 сыл бастакы аҥаарын түмүгүнэн Саха сиригэр национальнай бырайыактары олоххо киллэрии үлэтин хаамыытын көрдө. Быйыл хамаандалар былааннааһыҥҥа уонна бырайыактары олоххо киллэрии тэрээһиннэригэр быдан хаачыстыбалаахтык үлэлэспиттэр. Ол курдук, 2021 сыл бастакы аҥаарын түмүгүнэн көрдөрүү былырыыҥҥытааҕар лаппа улахан. Айсен Николаев бу хайысхаҕа уустуктардаах ыйытыылары кытаанах хонтуруолга ыларга эттэ. Маны сэргэ кини өрөспүүбүлүкэҕэ национальнай бырайыактары олоххо киллэрии хаамыыта мантан ылата кыбаартал аайы, оттон алтынньыттан ый аайы көрүллэр буолуоҕа диэтэ.
От ыйын 23 күнүгэр Ил Дархан Горнай улууһун Күөрэлээх сэлиэнньэтин сиригэр-уотугар баар баһаардарга сырытта уонна тыаҕа турбут уоту умуруорууга суһал мунньаҕы ыытта.
Ил Дархан манна Маҕарас, Күөрэлээх, Аһыма, Бэс Күөл бөһүөлэктэрин тулаларыгар баар баһаардары умуруоруу былаанын ырытыста, наадалаах ыйыылары, дьаһаллары биэрдэ.
От ыйын 23 күнүгэр Айсен Николаев судаарыстыбаннай-чааһынай үлэ мэхэниисиминэн тутуллар эбийиэктэргэ үлэ хаамыытын хонтуруоллаата.
Ол курдук, мунньахха куорат 2№-нүөмэрдээх балыыһатын поликлиникатын, саҥаларыгар ыарахан кэһиилээх оҕолорго 120 миэстэлээх өрөспүүбүлүкэтээҕи коррекционнай интернат-оскуоланы, Саха сирин судаарыстыбаннай филармониятын уонна Эпос уонна искусство арктикатааҕы киинин, итиэннэ сылы эргиччи үлэлиир «Полярная звезда» оҕо сынньанар уонна чэбдигирэр киинин тутууну көрдүлэр.
Ити түмүгүнэн Ил Дархан эбийиэктэргэ улахан үлэ ыытыллыбытын бэлиэтээтэ. Айсен Сергеевич тутааччыларга улахан болҕомтону үп-харчы уонна техническэй боппуруостары кэмигэр быһаарыыга ууралларыгар эттэ. Биирдиилээн ылан көрөр буоллахха, интернат-оскуоланы тутууга гааска холбонуу, филармонияҕа – Сайсары күөлгэ ыксары сытар сири кэлимник тупсарыы ыйытыылара тураллар. Өрөспүүбүлүкэ баһылыга хас биирдии эбийиэккэ үлэ чуолкай графигынан анаммыт болдьоххо тутан бүтэрэр гына ыытыллыахтааҕын тоһоҕолоон эттэ.
Афанасий Ноев,
Ил Дархан пресс- сэкирэтээрэ