Бэҕэһээ өрөспүүбүлүкэ Ил Дархана Айсен Николаев Өлүөнэ муостатын тутуу, үөрэх уонна тыа хаһаайыстыбатын туһунан “Саха” НКИХ ханаалыгар “Ил Дарханныын кэпсэтии” биэриигэ кэпсээбитэ. Бүгүн ол кэпсэтииттэн быһа тардан суруйабыт.
— 2019 сыл Саха сиригэр улахан бырайыактар торумнанан, саҕаламмыт сылларынан устуоруйаҕа хаалара саарбаҕа суох. Эн бэйэҥ үлэҕэр-хамнаскар уһулуччу суолтаны тырааныспар ситимин сайдыытыгар биэрдиҥ. Бу ис хоһоонун быһаарыаҥ дуо?
— Саха сирэ киэҥ сирдээхпитинэн-уоттаахпытынан аан дойдуга киэн туттабыт. Арассыыйа биэс гыммыт биирин ылан олоробут. Ол эрээри биһигини суол-иис өттүнэн улуу өрүстэрбит арааран олороллор. Холобур, Дьокуускай куорат атын куораттары кытта 5-6 ый устата халлаанынан эрэ ситимнэһэр. Ол улахан ороскуоттаах. Тырааныспар эрэ өттүнэн буолбакка, таһаҕаһы тиэйии өттүгэр эмиэ, сыанабыт ыарахан. Ити өттүттэн көрдөххө, суолбут кэлэн быстар сирэ — Дьокуускайга Өлүөнэ муостата суоҕуттан. Онон арҕааны илини диэри холбуур тырааныспар ситимэ, муоста хайаан да наада. Концессионнай сөбүлэһии түһэрсиллэн, үлэҕэ киирдэ. Быйыл 2020 сылга бырайыактыыр үлэ ыытыллыаҕа, 2021 сылтан тутуу саҕаланан, 2025 сылга үлэҕэ киириэхтээх. Ону сорох үчүгэйдик өйдөөбөт дьон, өрөспүүбүлүкэ барытын үбүлүүр үһү дииллэр, иэдээн, хабалаҕа киирдибит диэччилэр бааллар. Сүрүн сыалбыт — Өлүөнэ муостата баар буолуохтаах. Дьон өйүн булкуйар сыыһа. Биһиги ааҕарбытынан, федеральнай үп 70 тахса % -ны, өрөспүүбүлүкэ 10 %, ону тэҥэ, чааһынай инвестордар бэйэлэрин харчыларын киллэрэн, кыттыахтаахтар. Өлүөнэ муостата хайаан да тутуллуохтаах диэн ааспыт сыл сэтинньи ыйыгар Владимир Путинныын көрсүһэн турабыт. Онно, булгуччу бу бырайыак олоххо киириэхтээх, диэбитэ. Бырабыыталыстыба уларыйдын-уларыйбатын, ити бырайыак олоххо киирэр. Ороскуот буолар, буолбат диэбэккэ, ырыппакка, муоста тутуутунан дьарыктаныахтаахпыт. Муоста тутуута аан дойдуга улахан суолталаах. Маннык улуу эбэҕэ (муус хамсааһынын, тымныыбытын аахтахха) улахан тимир конструкциялар бэйэлэрин хайдах көрдөрөллөрүн үөрэтэр кэмнэригэр муоста тутуллар. Арассыыйа барыта мега-бырайыак курдук көрөр улахан тутуута саҕаланна. “Ростех” курдук улахан корпорация бэйэтинэн маны тутууга киирдэ, аны туран 2 трлн тахса суумалаах судаарыстыба-чааһынай тутууну ыыта сылдьар “ВИС” кыттыста. Кырдьык, бу тэрилтэлэр эрэ күүстэринэн науканы, технологияны холбоон маннык улахан тутуу ыытыллар кыахтаах. Ол эрээри аҥаардас биир муостаны эрэ тутуунан муҥурданыа суохтаахпыт. Ол курдук, Бүлүүнү, Үөһээ Бүлүүнү туоратар, Алдаҥҥа Хаандыга таһынан муосталар тутуллуохтаахтар. Мииринэйтэн Магадааҥҥа тиийэр суолланыахтаахпыт. Үс улахан муоста тутулуннаҕына, сылы эргиччи соҕурууттан Дьокуускайга диэри, Мииринэйтэн Халымаҕа диэри биир ситиминэн үлэлиир кыахтанабыт. Манна барытыга,р этэргэ судургу эрээри, сүрдээх улахан үлэ күүтэр. Тырааныспар туһунан эттэххэ, дойдубут бэрэсидьиэнэ өйөөн, Уһук Илин бырагырааматыгар киирэн, өрөспүүбүлүкэбитигэр 16 аэропуорт тутулла, өрөмүөннэнэ, оҥоһулла турар. Ити өрөспүүбүлүкэ улахан ситиһиитэ. Дьокуускай, Нерюнгри пуортарын тэҥэ кыра пуортар оҥоһуллаллар. Уопсайа бу үлэҕэ 50 млрд солкуобайдаах үлэ ыытыллар бырагыраамата оҥоһуллубута уонна олоххо киирэр. Аны туран Аллараа Бэстээххэ тимир суол кэлэн пуойас быыстала суох сылдьар буолла. Торумнаабыппыт барыта оҥоһулуннаҕына, дьон-сэргэ сылдьарыгар табыгастаах буолуоҕа, сыана түһүөҕэ, таһаҕас тиэйиллиэ. Барыта ситтэҕинэ-хоттоҕуна, олох сайдыыта түргэнник барыаҕа диэн эрэнэбит.
— Кырдьык да, улахан үлэ-хамнас күргүөмүгэр боростуой киһиэхэ ардыгар баараҕай бырайыак кини олоҕор сыһыана суох, олус ыраах, олус улуукан курдук көстөр…
— Бу бырайыактарга Саха сирин дьоно кыттан иһиэхтээхтэр. Итиннэ үлэлиирбитигэр үөрэх ирдэнэр. Үчүгэйдик үөрэнэн, үчүгэй идэлэри баһылаан, бэйэбитин иитиэхтээхпит. Ол иһин Саха сирин дьонугар туһаайан үөрэниэхтээхпит диибин. Уһуйааҥҥа сылдьар оҕоттон саҕалаан аҕам саастаахха тиийэ. Киһи олоҕун тухары үөрэниэхтээх, саҥаттан саҥа идэлэри баһылыахтаах. Биһиги биир идэни ылан баран, онон дуоһуйан олорорбут сыыһа. Онон үөрэх тиһигэр уларытыы киирэн, сып-сап курдук саҥа, үчүгэй идэни биэриэхтээхпит. Үөрэхтээх эрэ буоллахпытына, барытын баһылыахпыт. Бырайыактарга тохтоотоххо, төһөнөн элбэх дьону бэлэмниибит даҕаны, соччонон үлэлээх буолуохпут. Хампаанньалар бэйэлэрин сыһыаннарын уларыттылар. Ааспыт сылга тыһыынчанан киһи саҥа тэрилтэҕэ үлэҕэ киирдэ. Үлэлиир баҕалаах дьоҥҥо үлэлиир кыах биэриэхтээхпит, үлэ буларыгар көмөлөһүөхтээхпит. Киһини барытын бүддьүөт эйгэтин үлэһитэ гыныахпыт диир олох төрдүттэн сыыһа өйдөбүл. Бырамыысыланнаска эҥин, улахан хамнастаах тэрилтэлэргэ киирэн дьоммут үлэлиэхтээхтэр. Бэйэбит дьоммутугар үөрэхтэ, кыахта биэриэххэ.
Бэлэмнээтэ Женни Стрюкова.