Дьөһөгөйгө сүгүрүйүү, Таҥара оҥостуу бэрт былыр биис уустарынан олоруу саҕана киэҥник тарҕаммыта биллэр.
Саха киһитигэр сылгы миинэр көлөтө, аһыыр аһа, таҥнар таҥаһа буолар. Хас да үйэ тухары сылгы иитиитинэн дьарыгырбыт саха дьоно дьөһөгөйтөн төрүттээх айыы оҕотун – сылгыны атын дьиэ сүөһүтүттэн ойуччу туталлара, кинини ытыктыыллара, киниэхэ сүгүрүйэллэрэ. Ол курдук, саха норуотун былыргы итэҕэлэ, саха улуу бырааһынньыга — Ыһыах эмиэ сылгы иитиитин култууратыгар олоҕурар, уруйданар. Сылгы үүтэ, кымыһа, этэ, хаана, хаһата киһи доруобуйатыгар туһалааҕын, бэл, эмтээҕин наука бигэргэтэр. Оттон сылгы тириитэ, сиэлэ, кутуруга, иҥиирэ таҥас-сап, туттар тэрил арааһа буолар. Биир тылынан эттэххэ, сылгыга туһаҕа турбата диэн суох. Саха сылгыта элбииригэр, доруобай, чөл сылдьарыгар анал үөрэхтээх үгүс исписэлиис үлэлиир. Онон сиэттэрэн, саха сылгытын кытта ыкса ситимнээхтик үлэлиир, дьөһөгөй сиэлиттэн араас-эгэлгэ оҥоһуктары айан таһаарар Хаҥалас улууһун Нөмүгү нэһилиэгэр олорон үлэлиир тыа хаһайаастыбатын бэтэринээр биэлсэрин, Нөмүгүлэр мааны кийииттэрин туһунан кэпсиэхпин баҕарабын.
Дора Игнатьева Чурапчы Мугудайыгар 1962 сыллаахха кулун тутарга бэтэринээр идэлээх Сидор Данилович уонна Феодосия Ильинична Поповтар дьиэ кэргэттэригэр төрөөбүтэ. Дора кыыс кыра эрдэҕиттэн аҕатын батыһа сылдьан, саха сылгытын-сүөһүтүн көрөр-харайар, эмтиир үлэтин көрөн-истэн улааппыта. Дьөһөгөй ыйыгар төрөөбүт буолан, саха сылгытын сүрэҕинэн-быарынан ылынан, кини тулуурдааҕын, дьулуурдааҕын, өҥө-дьүһүнэ араас өҥнөөҕүн астына көрөрө. Оскуола кэнниттэн идэ таларыгар, туох да саарбахтааһына суох, аҕатын туйаҕын хатаран, тыа хаһаайыстыбатын тиэхиньукумугар бэтэринээр үөрэҕэр киирбитэ. Устудьуоннуур сылларыгар 1982 сыллаахха Нөмүгүттэн төрүттээх Михаил Игнатьевтыын ыал буолаллар. Эдэр ыал бэтэринээр идэтин баһылаан, 1984 сыллаахтан Нөмүгүгэ олохсуйаллар. Онтон ыла Дора Сидоровна харыс да сири халбарыйбакка, ветфельдшерынан үлэлээбитэ быйыл 37-с сыла. Бу сыллар тухары төһөлөөх ынах сүөһүнү, сыспай сиэллээҕи бэйэтин оҕолорун курдук көрөн-истэн, эмтээн-томтоон улаатыннартаабыта буолуой. Уонтан тахса сыллааҕыта “сылгы сиэлэ эмтээх, доруобуйаҕа туһалаах” диэн сыалтан сылгыһыттартан ылбыт сиэллэринэн туһаҕа таһаараары тюбетейка, сэлээппэ баайарга сананар. Ол курдук, 2010 сыллаахха норуот маастара Анна Слепцова маастар-кылааһыгар бастакы кылтан, сиэлтэн үлэлэрин оҥорор, бииргэ үлэлиир дьүөгэлэрин угуйан үөрэтэр.
Сап-саҕаттан саҕылларын курдук оҥорор үлэлэрэ улаатан, ыыра кэҥээн барар. Ол курдук, 2014 сыллаахха Хаҥалас улууһугар ыытыллыбыт Олоҥхо Ыһыаҕар Лидия Ильина “Ат толору симэҕин” тигиитин бырайыагар уон буолан кыттыһан, биир идэлээх тыа хаһаайыстыбатыгар үлэлии сылдьар дьүөгэлэринээн Эльвира Денисовалыын, Людмила Кириллиналыын, Ольга Игнатьевалыын, Лидия Корякиналыын, Прасковья Ефимовалыын, Александра Александровналыын, Людмила Алексеевалыын, Вера Максимовалыын үлэлииллэр. “Ситим” диэн бөлөх тэринэн, кылынан- сиэлинэн ат тэрилин быатын-туһаҕын баайаллар.
Кытаанах тириини тэлэн, иҥэһэ оҥоруутугар уонна тигиитигэр сылгыһыт Семен Константинов көмөлөһөр. 15 тэрилтэн турар бастакы үлэлэрэ үрдүк сыанабылы ылан, иккис сылларыгар кылтан толору ат симэҕин оҥорон, Чурапчыга ыытыллыбыт Олоҥхо Ыһыаҕар бириистээх миэстэҕэ тиксэллэр. Бу үлэлэрин Польша Өрөспүүбүлүкэтин Зора куорат түмэлин дириэктэрэ Люциан Бухалик атыыласпыта.
«Ситимнэр» 2015 сыллаахха Экология сылыгар улууспут саамай кэрэ көстүүлээх Лабыдьа хайаларын дьүһүйэн, сиэлтэн панно баайбыттара, үгүс дьон биһирэбилин ылбыта. Ити курдук, сыл аайы айар аартыктара арыллан, араас саҥа технологияны баһылаан, өрөспүүбүлүкэҕэ ыытыллар элбэх маастар-кылаастарга, научнай-практическай сэминээрдэрг, кэмпириэнсийэлэргэ сылдьан, үөрэнэн, уопутуран, сөрүө баайаллар, тирииттэн араас мал-сал оҥороллор, таҥас-сап тигэллэр. Сатабыллаах, барыны бары сатыыр, тарбахтарыгар талааннаах, туох да үлэттэн толлон турбат, элбэх оҕолоох, сиэннэрдээх дьиэ хаһаайкалара тустаах үлэлэриттэн, дьиэ-уот көрүүтүттэн быыс булан, нэдиэлэҕэ 2-3-тэ мустан иистэнэллэр.
“Ситим” сэттэ сыл тухары наука уонна ускуустуба үлэһиттэрин кытта ыкса ситимнээхтик үлэлиир. Аан дойду таһымыгар тиийэ саха култууратын уонна ускуустубатын тарҕатан, сырдатан, араас бырайыактарга тиийэ кытталларыгар Хотугу-Илиҥҥи Федеральнай университет преподавателэ, историческай наука хандьыдаата, норуот маастара Светлана Петрова, Хотугу норуоттар тылларын уонна култуураларын институтун преподавателэ, филологическай наука дуоктора Людмила Ефимова, СӨ норуодунай худуоһунньуга, норуот маастара, суруналыыс Анна Зверева олук ууран, сүбэлээн үөрэтэллэр-такайаллар. Суздальга, Неапольга, Стамбулга ыытыллыбыт бэстибээллэргэ кыттан, үрдүк ситиһиилэннилэр. Нөмүгү сэлиэнньэтигэр төрдүлэриттэн-уустарыттан ситимнэнэн кэлбит айар талааннаах “Ситим” түмсүү кылынан өрөн, баайан оҥорбут оҥоһуктара улуус, өрөспүүбүлүкэ, Арассыыйа, Аан дойду таһымыгар тиийэ аатырдылар, норуотун ускуустубатын сэҥээрээччилэрин биһирэбилин ыллылар.
Дора Игнатьева салайааччылаах «Симтим» түмсүү билигин даҕаны былаана үгүс. Хаҥалас улууһун култууратын үлэһиттэрин аатыттан Нөмүгү уран тарбахтаах кэрэ аҥардарын Саха сирин норуотун маастардарын күнүнэн, кэлэн иһэр Аан дойду дьахталларын бырааһынньыгынан итиитик-истиҥник эҕэрдэлиибит! Айар үлэҕит алгыстаах буоллун, Саха норуота уутуйан үөскээбит төрүт дойдутун — Эркээни хочотун суон сурахтааҥ, инники кэскиллээҥ!
«Саха сирэ» хаһыат», edersaas.ru саайтка анаан Галина СЕМЕНОВА,
Хаҥалас, Нөмүгү.
Хаартыска — Галина Семенова тиксэриитэ.