Дьоллоох дьиэ кэргэттэр, чахчы, бары маарыннаһар курдуктар. Улуу Толстой сөпкө да эттэҕэ: “Все счастливые семьи счастливы одинаково…”. Саамай кылаабынайа – таптал. Кэргэҥҥэр, оҕоҕор. Уонна өйдөһүү. Дьоллоох ыаллар оҕолоро төрөппүттэрэ кыыһырсалларын дуу, этиһэллэрин дуу, хаһан даҕаны көрбөттөр, истибэттэр. Дьоллоох ыаллар оҕолоро, хантан да, хаһан да кэллэхтэринэ кинилэри дьиэлэригэр дьонноро мэлдьи үөрэ көрсөллөрүн, күүтэллэрин, кинилэри олус өйдүүллэрин билэллэр. Онно эрэллээхтэр.
edersaas.ru
Мин Дунаевтары кытта, оруобуна тылыттан-тылыгар, үүт-үкчү бу курдук да кэпсэппэтэрбин, өйдөбүлэ итинник буолан таҕыста. Арай, манна бэйэбиттэн биири эбиэм этэ – дьоллоох дьон оҕолоро ситиһиилээх буолаллар, диэн.
Хантан кэлбит араспаанньаный?
Александр аҕата, сэрии бэтэрээнэ, Калининградскай уонна I Украинскай фроннарга сэриилэспит, Сталинграды босхолоспут хорсун пулеметчик, элбэх араанньылаах, “За отвагу” мэтээллээх Григорий Иванович Дунаев Горнай Күөрэлээҕиттэн төрүттээҕэ. Сахаҕа сэдэх араспаанньатын, “түннүгүнэн күрэтэн”, кыһыл оҕо эрдэҕиттэн ииппит дьонноруттан Дунаевтартан илдьэ кэлбит. Оттон бу Дунаевтар, хаһан эрэ Болгарияттан сыылкаҕа кэлбит киһи сыдьааннара буолаллар эбит. Номох-үһүйээн курдук кэпсииллэринэн, “Дунай өрүстэн сылдьабын…”, — диэбитин иһин, олохтоохтор кинини кэлин, кэргэниһэн баран, “Дунай оҕонньор” диэн ааттаабыттар. Дьэ, ити курдук дьикти историялаахтар эбит, Дунаевтар.
Икки бэтэрээн оҕото
Сашалаах Роза Хамаҕаттаҕа билсиспиттэрэ. Оскуоланы саҥа бүтэрбит Роза Данилова хаһан Чурапчы биир түгэх нэһилиэгиттэн Чакыртан айаннаан куораты булуор диэри, үөрэххэ докумуону ылыы хайыы-үйэҕэ түмүктэммит эбит этэ. Онон, Намҥа, Хамаҕаттаҕа бырадыбыастыыр эдьиийигэр Евдокияҕа тиийбитэ. Оттон Александр ол кэмҥэ, аармыйаттан саҥа кэлбит сытыы-хотуу уол оҕото, ЛТО-ҕа – үлэ-сынньалаҥ лааҕырыгар үлэлиир, сотору буола-буола маҕаһыыҥҥа, лааҕырын оҕолоругар бородуукта атыылаһа кэлэр. Дьэ манна, олус сэмэй, эйэҕэс көрүҥнээх уонна харахтара мичээрдии сылдьар Роза кыыһы бэлиэтии көрөр.
—Аан маҥнай күлэрин сөбүлээбитим. Хайдах эрэ, наһаа эйэҕэстик, үчүгэйдик күлэрэ.., — диир кини.
Кинилэр биир маарыннаһар өрүттэринэн, иккиэн сэрии бэтэрээннэрин оҕолоро этилэр. Роза аҕата Роман Петрович Данилов Япония сэриитин кыттыылааҕа, Харбин куораты босхолоспута, бойобуой мэтээллэрдээх.
“Баайым – оҕолорум уонна кинигэлэрим!”
20 кинигэ, 60 ырыа ааптара Александр Дунаев кэргэнинээн Розалия Романовналыын 2 уол, 2 кыыс оҕолорун улаатыннаран, билигин уонтан тахса сиэннэнэн, быр-бааччы олороллор, ыччаттарын ситиһиилэриттэн үөрэллэр.
Улахан уолаттар Григорий уонна Валентин Дунаевтар “ИП” тэринэн, тутуунан дьарыктаналлар. Талааннаах мас уустара хаачыстыбаларынан, уус-уран үлэлэринэн, “Дунаевтар дуо?” дэтэн, тыанан-куоратынан биллэллэр. Кийииттэр Айнура Таштановна уонна Елизавета Анемподистовна эмиэ үлэ үөһүгэр сылдьаллар, минньигэс астаах үчүгэй хаһаайкалар.
Дунаевтар улахан кыыстара Лена Александровна Нам улууһугар полиция майора. Кэргэнэ Альберт Кобяков Кэбээйиттэн төрүттээх, кини участковай, полиция старшай лейтенана. Кыра кыыс Наталья Александровна Нам улууһун дьаһалтатыгар үлэлиир, финансист. Кэргэнэ Павел Иванов Бүлүүттэн төрүттээх – Нам улууһунааҕы Спорт управлениетын начаалынньыга, улуус спордун үрдүк таһымҥа таһаарда.
Сиэннэр эмиэ ситиһиилээх дьон. Бастатан туран, эһээлэрин батан, бука бары уруһуйдьуттар. Күннэй Дунаева – АГИКИ устудьуона, дизайнер, сиэл оҥоһуктарынан дьарыктанар, Бүтүн Арассыыйатааҕы “Кэскилгэ хардыы” НПК дипломана (сал Н.Аммосова). Сашенька Иванова Нам улуустааҕы гимназиятын Президенэ, лиидэр, үөрэх туйгуна, волейболистка, уруһуйдьут. Александр Дунаев —устудьуон, футболга улуус хамаандатын чилиэнэ. Ян Дунаев – Саха-французскай лицейгэ үөрэнэр, спортсмен, гиирэҕэ оҕолорго өрөспүүбүлүкэ чөмпүйүөнэ. Уолаттар хоһоон ааҕыынан утумнаахтык дьарыктаналлар, улуус, өрөспүүбүлүкэ куонкурустарыгар кыайаллар-хотоллор. Розана Иванова уруһуйдуур талааннаах, фольклору үөрэтэр, эбээтин курдук эйэҕэс-сайаҕас майгылаах. Виолетта Иванова үҥкүүһүт да, уруһуйдьут да. Петя Кобяков эмиэ үҥкүүһүт, уруһуйдьут, робототехниканан дьарыктанар. Лаура Кобякова – детсаат үҥкүүһүтэ, уруһуйдьута, хоһоонньута. Вилена Дунаева үҥкүүһүт бэрдэ. Эдгар Дунаев тустуунан ситиһиилээхтик дьарыктанар. Максим Дунаев спорду сөбүлүүр. Диана Дунаева эмиэ детсаат үҥкүүһүтэ, хоһоон ааҕааччыта.
Бастакы гитара
Хас да оҕолоох ыал соҕотох уола буолан, Александр тыа сиригэр туох баар үлэҕэ сыстаҕас, сүрэхтээх, үлэһит буола улааппыта. Биирдэ аҕатынаан мас тиэйэ, тыаҕа мас кэрдээччи нууччаларга тиийбиттэр. Арай, үүтээҥҥэ истиэнэҕэ гитара ыйанан турар эбит. Саша ымсыырдаҕыан! Оччолорго Хамаҕаттаҕа, кулууп дириэктэрэ Юрий Кривогорницын көҕүлээһининэн, тыа сиригэр аан бастакы ВИА тэриллибит кэмэ этэ. Уол гитараҕа оонньоон киирэн барбытыгар, мас кэрдээччи Егошин сөбүлээбитэ оччо этэ – гитаратын бэлэхтээн кэбиспитэ. Дьэ, бу гитаратынан доҕуһуоллаан, Александр Дунаев үгүс-элбэх иэйиилээх ырыалары ыллаабыта уонна айбыта. Аан бастаан — П.Тобуруокап тылларыгар, В.Платонов мелодиятыгар “Этимэ…” ырыаны Аммаҕа пленэргэ сылдьан ыллаан, ситиһиилэммитэ. Онтон бэйэтэ айбыт ырыаларын — “Хамаҕатта — мин дойдум!”, “Кириэс Кытылым”, “Собо”, о.д.а. дьон сөбүлээн ыллыыллар. “Кэрэчээнэ” диэн ырыатын таптыыр кэргэнигэр Розаҕа анаабыта. “Тыыннаах сибэккилэр” ырыатын Розалия убайа Семен Романович Данилов — РФ Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, бэйиэт, суруналыыс Роман Данилов тылларыгар айбыта.
“Отуу уота”
Александр Дунаев 2013 сылтан улуустааҕы “Отуу уота” литературнай түмсүүнү салайар. Бу, 35 чилиэннээх, өрөспүүбүлүкэҕэ биир саамай үчүгэй үлэлээх түмсүү. Элбэхтик суруйаллар, бэчээттэнэллэр, айанныыллар, атын улуустар түмсүүлэриниин доҕордоһоллор, сэргэхтик олороллор. Урут, эдэр сылдьан, Намтан тахсыбыт суруйааччылары ааттааҥ эрэ, диэтэхтэринэ, Таллан Бүрэ, Чаҕылҕан, Николай Рыкунов… диэн баран тохтоон хаалалларыттан, Александр дьиктиргиир этэ. Кэлин манна эбии Анна Парникова-Сабарай Илгэни ааттыыр буолбуттара…
—Билигин Саха Өрөспүүбүлүкэтин Суруйааччыларын сойууһун чилиэннэрэ 15 буоллубут, — диир Александр. Бу түмсүүттэн куорсун анньынан тахсыбыт Василий Ушницкай-Сэки, Андрей Кобяков, Юрий Потапов-Саргын, Прасковья Байанаева, Иван Бубякин, Анатолий Софронов-Онтуон, Григорий Эверстов, о.д.а. айар үлэлэрин үгэнигэр сылдьаллар.
“Бары бииргэбит – ол аата күүстээхпит!”
Бу дьиэ кэргэн дэбииһэ. Дунаевтар оҕолорунаан Хамаҕаттаҕа бары чугас-чугас, төгүрүччү олороллор. Сиэннэр оскуола кэнниттэн эбээлээх-эһээлэригэр сүүрэн кэлэллэр.
—Оҕону кытта элбэхтик кэпсэтэр үчүгэй. Биһиги быраабылалаахпыт – кэлбит киһи хайаан даҕаны сонунун кэпсиир. Бастакынан – үчүгэй сонун, иккиһинэн — соччото суох…, үсүһүнэн – бүгүҥҥү күнтэн көрүдьүөс түгэн. Дьэ, “5”-һи ылбыт, биитэр туох эрэ атын ситиһиилээх оҕо сирэйиттэн-хараҕыттан тута биллэр, оттон “соччото суох” сонуннааҕы эмиэ эндэппэккин.., — диир Розалия Романовна, мичээрдии-мичээрдии.
Дунаевтар дьиэ кэргэн интэриэһинэй үгэстэрдээхтэр. Холобур, Саҥа Дьылга араас куонкурус ыыталлар. Быйыл, былыргылыы уһун сыабы – кумааҕы цепочканы ким саамай уһуну оҥорор эбитий, диэҥҥэ Виолетта кыайбыт. Аны, сааскы каникул кэмигэр дуобакка хайаан даҕаны күрэхтэһии тэрийэллэр. Улахан дьоҥҥо күтүөт Альберт Кобяков уонна кийиит Елизавета Дунаева тэҥнээхтэрин булбат эбиттэр. Оттон сиэннэргэ Петя Кобяков кыайар-хотор дииллэр, ол эрээри, быйыл Максим Дунаев кыһыны быһа бэлэмнэммитэ иһилиннэ, онон, арааһа, кини кыайара буолуо, дэһэллэр.
Суруйааччы кэргэнэ
—Биһиэхэ Савва Тарасов, Сэмэн Руфов, Урсун, Иван Мигалкин, Сэмэн Тумат, Умсуура, онтон да атын биллиилээх суруйааччылар, култуура, искусство дьоно – композитордар, мелодистар, артыыстар, худуоһунньуктар, суруналыыстар сылдьыбыттара да, сылдьа да тураллар. Туох эрэ тэрээһин буоллар эрэ, киэһээ Сашам ыалдьыттаах-хоноһолоох кэлэрин сүрэхпинэн сэрэйэбин – чэйбин өрөн, аспын астаан көрсөбүн, оччоҕуна кини үөрэр, — диир Розалия.
Роза аҕата Роман Данилов үйэтин тухары “Кыым” хаһыат уопсастыбаннай кэрэспэдьиэнэ, оттон убайа Сэмэн Данилов — Роман Данилов бэйиэт буоланнар, айар куттаах дьону, чахчыта даҕаны, оҕо эрдэҕиттэн олус өйдүүр эбит.
—Кэргэнниилэргэ бэйэ-бэйэни өйдөһүү, тулуйсуу улахан суолталаах. Аҕаны өрө тутар наада. Аҕа дьиэҕэ аптарытыаттаах буоллаҕына, дьиэ кэргэн олоҕо нус-хас буолар. Оҕолор истэн олордохторуна кэргэҥҥэр утары саҥарбаккын. Туох эрэ мөккүөрдээх боппуруостарга кэлин, сүбэнэн, тыл-тылга киирсэр ордук. Кэргэнниилэр бэйэ-бэйэлэрин харыстаһыахтаахтар. Эдэр сылдьан, үлэҕинэн үлүһүйэн, оҕолоргор сөптөөх болҕомтоҕун биэрбэт курдуккун… Дьиҥэр, билигин санаатахпына – саамай күндүҥ, сыаннаһыҥ – дьиэ кэргэниҥ, — диир Розалия Романовна.
ХХХ
“Баайым – оҕолорум, сиэннэрим уонна кинигэлэрим!”, — диэн Александр Дунаев олус истиҥник, ис сүрэҕиттэн эппитин кэргэнэ Розалия Романовна, ити курдук, эмиэ бигэргэтэр. Биир санаалаахтар. Өйдөһөллөр. Дьиэ кэргэн дьоло итиннэ быһыылаах.
Бу күннэргэ доҕотторо, иллээх дьиэ кэргэнэ, аймахтара, биир дойдулаахтара, биир идэлээхтэрэ Александр Дунаевы 65 сааһын туолбутунан истиҥник эҕэрдэлиибит!
Ыспыраапка
Нам улууһун Хамаҕатта нэһилиэгин олохтоохторо Розалия, Александр Дунаевтар 1974 сыллаахха атырдьах ыйыгар ыал буолан, уруу тэрийбиттэрэ. Билигин оҕолоро – икки ыал Дунаевтар, Ивановтар, Кобяковтар Хамаҕаттанан, Дьокуускайынан тэнийэн олороллор. Ыал ийэтэ, эбээтэ Розалия Романовна Дунаева Чурапчыттан төрүттээх, үлэлии-үлэлии үөрэммитэ, Хамаҕатта оскуолатыгар библиотекарынан өр сыл үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ, СӨ үөрэҕириитин туйгуна. Ыал аҕата, эһээтэ Александр Григорьевич Дунаев Намнааҕы педучилищены, Хабаровскайдааҕы педагогическай институт художественнай-графическай факультетын бүтэрбитэ. Уруһуй, үлэ, черчение учуутала, оскуола завуһа, дириэктэрэ. Өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр-көстөр айар үлэһит, СӨ Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, бэйиэт, суруналыыс, мелодист, ырыаһыт, муусукаан, худуоһунньук. “Эҥсиэли”, “Саха сирэ” хаһыаттар уопсастыбаннай кэрэспэдьиэннэрэ. “Сыл бастыҥ кэрэспэдьиэнэ”. 2005-2012 сс икки болдьоххо Хамаҕаттаҕа баһылыктаабыт кэмнэригэр тугу туттарбыта, оҥорбута билигин барыта тигинэччи үлэлии турарын көрө үөрэр. 2013 сылтан улуустааҕы “Отуу уота” литературнай түмсүү бэрэссэдээтэлэ. СӨ муниципальнай сулууспатын, култуура уонна тыа хаһаайыстыбатын туйгуна. Бэйиэт Н.М.Рыкунов аатынан бириэмийэ лауреата, Нам улууһун уонна Хамаҕатта нэһилиэгин Бочуоттаах олохтооҕо.
Татьяна МАРКОВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru