Ахсым ат арҕаһыгар

Бөлөххө киир:

Ньурбаҕа холкуос саҕаттан сопхуос ыһыллыар диэри, сылгы иитиитин бэлиэ түгэннэрэ «Ньурба» сопхуос киин отделениетыгар сылгыһытынан уһуннук үлэлээн ааспыт Тимофеев Михаил Васильевич (Халлаан Мэхээлэ) эрчимнээх илиитин иһинэн ааспыттара саарбаҕа суох.

edersaas.ru

Ол курдук, нэһилиэккэ үөскээн сылдьыбыт дьөһөгөй оҕотун саамай ахсыма, кыахтааҕа, тулуурдааҕа Мэхээлэ кыраҕа ымыттыбат кыахтаах илиитин иһинэн бүөбэйдэнэн аастаҕа. Сылгыһыт үлэтэ — ахсынньы томороон тымныытын, бэс ыйын өҥүрүк куйааһын тулуйан, саас-күһүн уу хаайыытын саҕана утуйар уугун умнан сылгыны көрүү-харайыы, бүөбэйдээһин. Ону таһынан күһүҥҥү хараҥаҕа, кыһыҥҥы түптэлэс тымныыга тайҕа быыһыгар быстардаххына, тоҥ турар үүтээҥҥэ уот оттон соҕотоҕун, хам аччык хонуу сыанан-арыынан аҕаабата биллэр. Тыаҕа-ойуурга араас аты миинньэ сылдьар киһи сороҕор сыыһа-халты туттан, туос сатыы да хаалар түгэннэрэ дэҥ кэриэтэ да буоллар тахсааччылар. Оннуктары чахчы бэйэтигэр эрэнэр, кыанар киһи мүччү түһэн, бу орто дойду олоҕор сылгыһыт идэтин баһылаан, оҕо-уруу тэнитэн олох олорон ааһарга айыллан төрүүр быһыылаах. Биһиги Мэхээлэбит оннук дьоннортон биирдэстэрэ этэ.


Ол курдук, кини 13 сааһыттан сылгы иитиитин айылҕаттан айдарыылаах маастардарыгар, холхуоска сылгы пиэримэтин сэбиэдиссэйдэринэн үлэлээн ааспыт Захаров Михаил Николаевичка (Хадаар Мэхээлэтэ), Илларионов Гаврил Ксенофонтовичка (Силиппиэн Хабырыллата), уоттаах сэрии бэтэрээнэ, «Албан аат» уордьан кавалера Васильев Дмитрий Акимовичка (Дьэргэстэйгэ), Лобашев Гаврил Тимофеевичка илии-атах буолан уһуйуллан, сылгыһыт буоларга буһуу-хатыы оскуолатын ааспыта. Мэхээлэ бу тухары элбэх дьону кытары сылгы иитиитин сыралаах үлэтигэр эн-мин дэһэн үлэлээн-хамсаан аастаҕа. Ол курдук, Яковлев Василий Гаврильевич (Тоокко), Пахомов Семен Ильич (Сэкэр Сэмэн), Васильев Афанасий (Ныһыйа), Мартынов Василий Алексеевич (Баһыы Баһылай) онтон да атыттар… Ону тэҥэ бииргэ бултуур, алтыһар дьоно элбэҕэ. Дьиэтигэр баар буоллаҕына, кэргэнэ Ирина Яковлевна баар кэмигэр остуолтан турааччыта суох. Бииртэн биир ыалдьыт Мэхээлэлиин кэпсэтэ, сүбэлэттэрэ, бултуу бараары ат көрдөһө быыһа суох киирэ турара. Оччоҕуна Өрүүнэ остуолун тардан, ыалдьыты остуолга ыҥыран итии чэйин кутара. Мэхээлэлээх кулуну ылыыны 70-75 % түһэрбэттэр этэ, сылгыны тыыннаахтыы иитиини да ортоттон үрдүк көрдөрүүттэн түһэрээччилэрэ суох. Сылгы иитиитигэр араас дьыллар кэлэн ааһаллара. Сорох сыл от үүммэккэ биир да убаһаны ордорбокко эккэ туттуу, сорох дьыл хабырҕаһыт ыарыы буулаан кыра сылгы көнньүнэн өлүүтэ, аны туран дьыл хайдах кэлэриттэн ууга сылгы маассабай түһүүтэ тахсар куттала үөскээн, сылгыһыттар түүннэри-күнүстэри ат үрдүттэн түспэккэ сылдьаллара. Сороҕор сыыһа дьаһал тахсан да хаалар түгэннэрэ баара. Холобур, 50-с сыллар бүтүүлэригэр сопхуос туох баар сылгытын Антоновкаттан өрүс уҥуор 8 көстөөх Ээдьээн түбэтигэр көһөрөн тураллар. Онно сылгыны эһэ-бөрө аймаан, сааскы халаан уута эмискэ улаханнык кэлэн элбэх сылгы ууга былдьанан, сутаан, охтон төттөрү дойду сири нэһиилэ булбута. Онтон оҕустаран, Илья Дмитрьевич Теленков дириэктэрдээн олорон, Ээдьээни маардарга биэрэн кэбиспитэ. Ол да саҕаттан Антоновкаҕа сүүрүк сылгылар үөскээн-тэнийэн сылдьыбыттара. 50-с сылларга оройуоҥҥа иннин биэрбэтэх Бааска сүүрүк диэн көгөччөр ат төрөөн-ууһаан ааспыта. Онтон 60-с сыллар саҥаларыгар соҕурууттан «Калибр» диэн рысак боруода атыыр кэлэн, саха аттарын өрө көрдөрбөтөҕө. Онтон 60-70-80 сылларга Адарааҥкы, Махсыым, Чуккулаах курдук аттар тыыллан-хабыллан сүүрэр суолга тахсыбыттара.
Мэхээлэ 1933 сыллаахха I-Бордоҥ (Маалыкай) Улгумдатыгар күн сирин көрбүтэ. Аҕата Чарканов Василий Тимофеевич ийэлэрин Тыалыкыттан сүгүннэрэн тахсан, 5 оҕоломмуттарын кэннэ кэргэнэ ыалдьан өлөн хаалбыта. Огдообо хаалбыт аҕалара уолаттарын соҕотоҕун көрөр кыаҕа суох буолан, уолаттарын көрдөрөн көмөлөһүннэрээри Хордоҕойго кэргэнин ийэтигэр Күттүүк кыыһа Малыһаар эмээхсиҥҥэ көһөн киирэн, “Ворошилов” холхуоска үлэлии хаалбыта. Уолаттарын Василий Тимофеевич аҕатын аатынан Тимофеев диэн араспаанньалаабыта, биир уолу Чарканов Иннокентий Васильевич дэтэн, Маалыкайга ииттэрбитэ.
Мэхээлэ Куочайтан төрүттээх, тулаайах улааппыт Васильева Ирина Яковлеваны кытары 1952 сыллаахха холбоһоннор, Антоновка дэриэбинэтин биир дьоһуннаах, мааны ыалын аатын сүгэн, оҕо-уруу үөрүүтүнэн дьиэлэрин иһин толорон, бэйэлэрин кэмнэригэр дьоллоох-соргулаах олоҕу олорон ааспыттара.

1953 сыллаахха улахан уоллара Толя күн сирин көрүөҕүттэн барыта 13-тэ оҕоломмуттарыттан 10-нун илиилэригэр тутан хаалан улаатыннартаан, киһи-хара гынаттаан, үлэһит үтүөтэ гына иитэлээн оҕо-уруу тэнитэн, ааттарын ааттатар ыччаттары кэннилэригэр хаалларан орто дойдуга олорон ааспыт суолларын хааллардылар.

Ыал улахан оҕото Толя аҕатын утумнаан, кыратыттан акка сыстаҕас этэ. 5-с кылаастан пиэримэҕэ бостууктаан, 8-с кылаастан атынан от оҕустаран үлэҕэ эриллэн улааппыта, ыһыахтарга ат сүүрдэрэ. Ол саҕана аты ыҥыыра суох сыбыдахтыы сүүрдэллэр этэ, аны туран биэтэккэ түһэллэригэр аттар мөхсөллөрө бэрдиттэн чахчы кыахтаах оҕолор иҥнэн бараллара. Успуорт да өттүгэр кэккэ ситиһиилэрдээх этэ. Көҥүл тустууга ССРС успуордун маастарыгар хандьытаат, хапсаҕайдаһан тустууга СӨ успуордун маастара этэ. Сэбиэскэй аармыйа кэнниттэн Хабаровскайдааҕы физкультурнай институту бүтэрэн, үөрэммит оскуолатыгар физкультура учууталынан үлэлээн, төрөөбүт улууһугар успуорт сайдыытыгар үгүс сыратын уурбута. 1978 сыллаахха биир кылааска үөрэммит, эмиэ учуутал идэлээх Илларионова Лидия Васильевнаны кытары ыал буолан, уоллаах кыыс оҕоломмуттара. Хомойуох иһин, ыарахан ыарыыттан 2017 сыллаахха биһиги кэккэбититтэн туораабыта.
Иккис уол Володя зоотехник-тэрийээччи идэтин баһылаан, сопхуос ыһыллыар диэри киин отделениеҕа биригэдьииринэн үлэлээн баран, кэлин нэһилиэк баһылыгын солбуйааччынан үлэлии сылдьан биэнсийэҕэ тахсан, билигин хаһаайыстыбатын көрөн олорор. Учуутал идэлээх кэргэнэ Нина Михайловнаны кытары 4 оҕону төрөтөн, атахтарыгар туруордулар.

Үһүс уол Василий эмиэ зоотехник идэлээх. Горнай улууһун Ааһыматыгар сопхуос ыһыллыар диэри сылгы биригэдьииринэн үлэлээбитэ, 4 оҕоломмута.
Төрдүс уол Александр сопхуоска оробуочайдаабыта, 5 оҕоломмута.
Михаил тутууга үлэлээбитэ, 6 оҕоломмута.
Улахан кыыс Роза иитээччи идэлээх, 2 оҕоломмута, Раиса билигин да социальнай үлэһитинэн Покровскайга үлэлии сылдьар, 2 оҕолоох. Света Иркутскайга үөрэнэн английскай тыл учууталын идэтин баһылаан, үөрэммит оскуолатыгар үлэлии сылдьар. Яша сылгыһыттаабыта, сопхуос эстибитин кэннэ оробуочайдаабыта, 2 оҕоломмута. Ыал саамай кыра оҕото Коля урбаанньыт, Дьокуускай куоракка олорор, икки оҕолоох.

Ити курдук, Антоновка биир кырдьаҕас, уопуттаах сылгыһыта Михаил Васильевич уонна кини олоҕун аргыһа Ирина Яковлевна оҕолоро бары улаатаннар, араас идэни баһылааннар, олоххо бэйэлэрэ суолларын хаалларан, Антоновка биир мааны, үлэһит ыалын аатын сүкпүт Тимофеевтар ааттарын-суолларын дьоһуннук ааттаталлар.
Михаил Васильевич бииргэ төрөөбүттэрэ эмиэ өрөспүүбүлүкэ араас муннугар тиийэ үлэлээн-хамсаан, олоххо эмиэ бэйэлэрин суолларын дьоһуннаахтык хаалларбыттара. Мэхээлэ кэннинээҕи уол Өлөксөй оскуоланы үчүгэйдик бүтэрэн учууталлыы сылдьан үөрэҕин үрдэтинэ бараары сылдьан, эмискэ ыалдьан эдэркээн сааһыгар өлөн хаалбыта. Онтон Василий Васильевич (Халлаан Баһылай) 7 кылаас үөрэхтэнэн, бастаан Чаппандаҕа атыыһыттыы сырыттаҕына райсоюз салалтата тэрийэр талааннааҕын таба көрөн, баардаах баара батарбакка,  Антоновкаҕа киирэн совхозрабкоопка, онтон Ньурбатааҕы поспоҕа бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитэ. Өрөспүүбүлүкэтээҕи “Холбос” салалтата ыҥыран ылан, улахан итэҕэли сүктэрэн,  Булуҥ Күһүүрүнэн, Сэбээн Күөлүнэн, Усуйаананнан райпо бэрэссэдээтэлинэн  биэнсийэҕэ тахсыар диэри үлэлээн, Дьокуускайга олорон олохтон туораабыта. Кэргэнэ Пелагеялыын 4 кыыс оҕоломмуттара. Баһылай этэн-тыынан, олоххо актыыбынай позициятынан антоновкаларга улахан аптарытыаттааҕа, дьон-сэргэ убаастыыр, ылынар салайааччыта этэ. Иннокентий аармыйа кэнниттэн Чокуурдаахха олохсуйан, бастаан буҕаалтырынан, онтон райсовекка солбуйааччы бэрэссэдээтэлинэн үлэлии олорон, былаас уларыйбытыгар улуус баһылыгын солбуйааччытынан үлэлээн ааспыта. Олоҕун аҥаара Евдокиялыын 2 кыыс оҕоломмуттара. Кыра Кеша Маалыкайга тырахтарыыһынан, биригэдьииринэн, управляющайынан үлэлээн, биэнсийэҕэ тахсан баран олохтон туораабыта. Кэргэнэ Марфалыын 2 уол, 3 кыыс оҕолононнор, Тимофеевтар сыдьааннара Саха сирин устун киэҥ сиринэн тайаан тэнийдэ.
Ыал ийэтэ бастаан холкуоска ыанньыксытынан үлэлээн баран, элбэх оҕолонон дьиэ-уот түбүгэ эбиллэн, оскуолаҕа остуораһынан үлэлээн биэнсийэҕэ тахсыбыта. Мэхээлэ хаһан олохтон туоруор диэри сылгыны көрөртөн-истэртэн илиитин араарбакка сылдьыбыта. Сылгыһыттыырын сэргэ,  куруук Антоновка сүүрүк аттарын баайан, эрчийтэлээн бириискэ сүүрдүүнэн дьарыктанан кэлбитэ. «Ньурба» сопхуос киин отделениетын аатын ааттаппыт саха да, боруода да сүүрүк аттара Мэхээлэ элбэх түүн утуйбакка, сынньанары умнан туран түбүгүрбүт дьарыгын түмүгэ буолар. Ол эбэтэр, оройуон иһигэр эрэ буолбакка, Сунтаарынан, Үөһээ Бүлүүнэн антоновкаларын аатын элбэхтик ааттаппыттара, бириис да тэбэн биэрбиттэрэ. Манна үгүс элбэх түбүгүрүү бөҕө буолара. Баайар-эрчийэр киһиттэн элбэх сыраны-сылбаны эрэйэр, утуйбакка түбүгүрээһиннээх дьарык буолааччы. Аны туран, үчүгэй күөх оту, эбиэһи улахан сыранан булан хаһааннаххына сатанара. Куруук буоларын курдук, үчүгэй хаачыстыбалаах от ынах сүөһү үүтэ эбиллэригэр диэн буолааччы, ол оннугар эрчийбит атыҥ сүүрэн үчүгэй түмүгү көрдөрдөҕүнэ, саамай үчүгэй ситиһии буолааччы. Саха дьоно былыр былыргыттан ат атаҕар уксан, ыһыахтарга харчы хамнаан, үөрбүт да хомойбут да үгүс буолааччы… Сорох сороҕор, туох кистэлэ кэлиэй, тыҥааһын күүһүрбүт түгэннэригэр сылгыны сылгынан да уксуу түгэннэрэ тахсааччылар.

«Саха сирэ», edersaas.ru саайтка анаан Валерий ИЛЛАРИОНОВ,

Сунтаар улууһун Тойбохой уонна Тэҥкэ нэһилиэктэрин Бочуоттаах олохтооҕо.
.

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0