Атырдьах ыйын 3 күнэ. От үлэтэ үгэннээн турар былдьаһыктаах кэмэ. 1950 сыллаахха Ньурба улууһун Мэлдьэхси нэһилиэгэр Андрей Дмитриев дьиэ кэргэнигэр уол оҕо төрөөбүтэ. Аҕата оҕотун Аҕа дойду сэриитигэр бииргэ сылдьыбыт бойобуой доҕорун аатынан Ахмед диэн суруттарбыта. Икки өттүлэриттэн уу тэстибэт доҕордуулар: татаар уонна саха, Ржев туһаайыытыгар өлөр-хаалар былдьаһыгар сылдьаннар, тыыннаах ордон эргиллэр күннээх буоллахтарына, ааттарын уол оҕолоругар хаалларыах буоланнар хардарыта андаҕар бэрсибиттэрэ.
Айылҕаттан кэрэҕэ, үтүөҕэ тардыһыылаах, үөрэҕэр дэгиттэр үчүгэй Ахмед Дмитриев орто оскуола кэнниттэн Бүлүүтээҕи педучилищены уонна кэтэхтэн үөрэнэн Саха судаарыстыбаннай университетын бүтэрбитэ.
Орто дойдуга хайабыт эрэ бэйэтин кэмигэр, сорохпут эрдэлээн, хайабыт эрэ хойутаан, үөрүү өрөгөйүн, куоттарыы хомолтотун билэр. Ол үрдүнэн кинилэр олорон кэлбит олохторо ханан эрэ син-биир хатыланар. Бары дьоҥҥо үтүөнү, үйэлээҕи үксэтиигэ, билиини хаҥатыыга, үөрэҕи үрдэтиигэ, кырдьыгы туруулаһыыга, көҥүлгэ тардыһыыга кынаттаналлар. Оннук дьону кырдьаҕастар былыр былыргыттан – Тыгын оҕолоро диэн ааттааччылар. Оннук дьон олоҕо үксүгэр олох төрдүттэн уларыйар, тыҥааһыннаах уонна утарыта турсар, ордук өйдөспөт буолуу кыһалҕалаах кэмин кытары бииргэ ааһар.
2001 сыллаахха бастакы бэрэсидьиэммит М.Е. Николаев бар дьонугар туһаайан, уруккулуу дьаһанан олорорбут аны адьас сатамматын, бүттүүн киһи-аймах айбыт бастыҥ өйүнэн-санаатынан, үөрэҕинэн салайтарбыт киэҥ тэлиилээх суолун тутуһуохтаахпытын, дойдубутун ол курдук саҥалыы салайыахтаахпытын, норуот ааспыт устуоруйатын дириҥник үөрэтэр, таптыыр уонна киэн туттар эрэ буолбакка, туох баар кырдьыгынан аны бэйэбит суруйуохтаахпыт диэбитэ. Норуоппут аҕа баһылыга онуоха биһиэхэ олус эрэнэрин, итэҕэйэрин эппитэ.
Саха норуотун устуоруйатын ыраахтааҕылаах Арассыыйаҕа даҕаны, сэбиэскэй кэмҥэ даҕаны дьиҥ кырдьыгынан суруйар хайдах да кыаллар кыаҕа суоҕа. Оннук суруйбут, эппит-тыыммыт дьон дьылҕалара барыларын киэнэ биир буолара. Дойдуну демократия суолунан уларыта тутуу бастакы сылларыгар кырдьыгынан суруйар, көрдөрөр уонна үөрэтэр баҕа санаа биһиги уопсастыбабытыгар итинник баар буолбута уонна бүттүүммүт санаатын өрө көтөхпүтэ. Итинник сыал-сорук уопсастыба киэҥ араҥата кыттыстаҕына эрэ кыаллыахтааҕа. Инньэ гынан, норуот ааспыт устуоруйатыгар сыһыан тосту уларыйар. Кыраайы үөрэтээччи энтузиастар, Нуучча географическай уопсастыбатын чилиэннэрэ, норуот фольклорун, историческай сэһэннэрин хомуйааччылар, үөрэтээччилэр, чинчийээччилэр төһүү күүс буолбуттара. СӨ бастакы бэрэсидьиэнэ М.Е. Николаев көҕүлээһининэн тэриллибит “Саха Өрөспүүбүлүкэтин улуустара. История. Култуура. Фольклор” сиэрийэтин Гуманитарнай чинчийэр институт таһаарар буолбута.
Ити улахан суолталаах үлэ эдэр талааннаах бэйиэт, кыраайы үөрэтээччи уонна саха тыла үөрэхтээх, дэгиттэр билиилээх-көрүүлээх, спортсмен, тириэньэр, СӨ Госкомспордун “Көҥүл тустуу сайдыытыгар үтүөтүн иһин” бэлиэ хаһаайынын, СӨ норуотун үөрэҕириитин туйгунун, Күндээдэ, Ньурбачаан, Сүлэ нэһилиэктэрин бочуоттаах олохтооҕун, СӨ Дьиэ кэргэн кэмитиэтин уон оҕолоох “Бастыҥ аҕа” бэлиэ хаһаайынын – Ахмед Андреевич Дмитриев айар, чинчийэр, уопсастыбаннай үлэтигэр олус улахан суолталаммыта. Эдэр сааһыттан поэзиянан умсугуйбут уол бастакы кинигэтэ “Туомтуу баайыы” хоһоонноро “Чэчиргэ” 1985, “Окко түспүт оҥоһуум” хоһоонноро, поэмалара 2000 сыллаахха тахсаллар. Литератураҕа саҥа үктэммит эдэркээн бэйиэт оччотооҕуга суруйбут айымньылара айар ыччаттар ортолоругар ураты куолаһынан, дириҥ көрүүлэринэн, поэтическай таһымынан, норуодунай бэйиэттэр Леонид Попов, Рафаэль Баҕатаайыскай үрдүк сыаналарынан эдэрдэр мустар мунньахтарыгар, сэминээрдэригэр бэлиэтэммитэ.
Кинини төрөөбүт норуотун үөскээбит төрүт устуоруйата, итэҕэлэ, тыла, суруга-бичигэ, култуурата олус умсугутара. Уларыта тутуу аана киэҥник тэлэччи аһылларын кытары Ахмед Дмитриев ылсан дьарыктанан барбыта. Саха сирин судаарыстыбаннай уонна Иркутскай, Москва, Санкт-Петербург архыыптарыгар, бибилэтиэкэлэригэр сылдьан үлэлээбитэ. Сахалар тустарынан суруллубут, урут киэҥник, оннооҕор олох да биллибэтэх-көстүбэтэх суолларын атын источниктартан тэһитэ түһүтэлээн булуталаабыта. Сахалар түҥ былыргы өбүгэлэрин устуоруйатын, фольклордарын, үһүйээннэрин, ол иһигэр: “устуоруйа аҕатынан” ааттаммыт Геродот, Г.В.Ксенофонтов, В.И.Вернадскай, Л.Н.Гумилев, М.Аджи, О.Сулейменов, Н.Я.Бичурин, В.Томсен, Р.К.Маак, Ю.А.Мочанов, А.П.Окладников,
Л.Р.Кызласов, М.А.Тырылгин, А.И.Гоголев, В.В.Фефелова, Н.К.Антонов, Е.С.Сидоров, И.В.Константинов, Р.И.Бравина, И.Г.Березкин, А.И.Эверстов, Н.Е.Винокуров, Сэһэн Боло, Багдарыын Сүлбэ уо.д.а. үлэлэрин сыныйан үөрэппитэ. СӨ Киин архыыбыгар нуучча кэлиэҕиттэн суруллубут архыып суруктара толорута суоҕа уонна сорох өттүгэр атын киин куораттар архыыптарын суруктарын кытары сөп түбэспэтэ, ыһыллыбыта, сүппүтэ, сорохторо суох оҥоһуллубута көстөрө. Архыыптартан сөптөөх докумуоннары булан таба тайанар, онуоха сөптөөх атын докумуоннары кытары дьүөрэлии тутан хасыһар үөрүйэх киниэхэ үөрэппит учууталларыттан бэриллибит.
Ахмед Дмитриев сүүрбэччэ сыл устата дьаныспыт үлэлэрэ араас өрүттээхтэр: 1. Ньурбачаан: буор күөстээх Бордоҥнортон утумнанан. Бичик, 2007. – 407 с., 2. Үс саха өрөгөйө. Бичик, 2002, 175 с. 3. Күн тахсар Күндээдэбит, Ньурба улууһа, хомуйан оҥорбуттара: Н.Р.Татаринов, А.А.Дмитриев, Бичик, 2005, – 223 с. 4. Күөх Ньурба тустууга, “Сайдам”, 2010. – 191 с. 5. Спорт сүдү храмыгар: ахтыылар. Хомуйан оҥоруу: А.А. Дмитриев, С.С.Хардарысов, 2005. – 39 с. 6. Саха тустуута: үйэ аҥардаах чүөмчүлэр. Бичик, 2012, – 159 с. 7. Сүлэ: (сүллэр этиҥ төрдө Сүҥ Дьааһынтан айдарыылаах сүлэлэр: История, Фольклор. Генеалогия (XVII – XX үйэлэр). Ньурба: Нюрбинская тип., 2011, – 463 с. 8. Күөх Ньурба төрүттэрэ: (Түлүөн ууһа – бордоҥноро). 2013, – 427 с. 9. Сунтаар былыргыта: (Бордоҥхой таҥаралаах бордоҥнор): Фольклор. Остуоруйа. Генеалогия. “Дани-Алмас” 2015, – 233 с., 10. Айыы-Саха. 1 түһүмэх. Ньурба, 2016. – 275 с., 11. Айыы-Саха. 2-с түһүмэх. Дьокуускай. – 191 с.
СӨ уонна норуоттар икки ардыларынааҕы суруйааччылар Сойуустарын чилиэнэ, бэйиэт, фольклорист, кыраайы үөрэтээччи Ахмед Андреевич кэлин бэчээттэнэн тахсыбыт икки кинигэтэ төрөөбүт норуотун устуоруйатын билиэн, үөрэтиэн баҕарар дьоҥҥо тапталы, киэн туттууну үөскэтэр ис хоһоонноохтор. Бу икки кинигэ ааҕааччыга болҕомтону эрэ буолбакка, атын бары источниктары анааран, тэҥнээн, этиэм этэ, ол иһигэр киһи аймах бүттүүнүн устуоруйатыгар буолуталаан ааспыт уларыйыылары, хайдыһыылары, холбоһуулары, идеологическай бэлиитикэни кыайбыттар уонна кыайтарбыттар дьылҕаларын, биир төрүттээх эт-хаан өттүнэн аймахтыы норуоттар сүтэрбит тылларын, итэҕэллэрин, өйдөспөт буолуулара туохтан тахсарын, ол хаһан, ханнык кэмҥэ, үйэлэргэ буолуталаан ааспытын Ахмед Дмитриев бэйэтиттэн эбии сыһыарыылары, оҥкуллары оҥортоон быһаарар. “Айыы-Саха” иккис кинигэтин бүтүүтүгэр рубаи (уруу баайыы) форматынан философскай бэйэтин дириҥ санааларынан түмүктүүр:
Омук син биир оҕо кэриэтэ
төрүүр,
Омук син биир уолан
кэриэтэ күүһүрэр.
Уонна олох оҥкулун сиэринэн,
Омук син биир кырдьан,
түмүктэнэр.
Маннык дьону олоҕум суолугар көрсүбэтэҕим, кэпсэппэтэҕим, үлэлэрин аахпатаҕым буоллар, элбэҕи сүтэрбит буолуох этим. Кини санааларын этэрэ, быһаарарын эгэлгэтэ, атыттар үлэлэригэр тирэнэрэ, сөбүлэһэрэ уонна утарсара, хас түһүмэхтэринэн баайан иһэрэ, кырдьыгар бэриниилээҕэ, саха омук “өлөртөн өлбөт өйүн, өйүнэн өлбөт бэйэтин” итэҕэтэр.
Ахмед Дмитриев кэлин таһаарбыт “Айыы-Саха” кинигэлэрин ааҕа олороммун, отучча сыллааҕыта норуодунай художник аатын ылбыт Тимофей Степанов бөдөҥ болотуналарыгар тэҥниибин. Саха түҥ былыргы олоҥхотугар, итэҕэлигэр, мифическэй дьоруойдарыгар, ойууннааһын, ыһыах тиэмэтигэр оҥортообут үлэлэрэ оннук кырдьыктаахтар.
Кини таһаарбыт кинигэлэрэ Саха – Айыы аймаҕа үөскүөҕүттэн хайдах тыыннаах ордон кэлбитин көрдөрөр эпос.
Норуотун тылынан уус уран айымньытын, ааспыт историческай кэпсээннэрин, үһүйээннэрин бэйэтэ үчүгэйдик билэр, толору сыаналыыр, ол салгынынан толору тыынар эрэ киһи итинник ыпсыылаахтык ылсан үлэлиэн сөп. Биһиги уһулуччулаах классик суруйааччыларбыт даҕаны, историк Г.В. Ксенофонтов даҕаны норуот айымньытыгар, айымньыларыгар сыһыаннаһыыны олус үрдүктүк сыаналыыллара. Историк Ксенофонтов үс үйэтээҕи үһүйээннэр, үксүгэр, архыып докумуоннарын кытары сөп түбэһэллэрин сөҕөн бэлиэтиирэ.
Норуот бэйэтин олоҕун кэпсээнигэр ол курдук олус харыстабыллаахтык сыһыаннаһара. Ахмед Андреевич сахалар ол үөрэхтэрин сиэрдээхтик үөрэтэн баран, салгыы бэйэтин көрүүлэринэн сиэрдээхтик тутуспут саха биир бастыҥ Сээркээн Сэһэнньитэ, мындыр сүбэһитэ, үөрэтээччитэ. Мин кини айар, чинчийэр үлэлэригэр уонна олоҕор үтүө баҕаларым уонна алгыһым итинник тиийиэхтин.
Итэҕэлин былдьаппыт – өлөр
омук.
Тылын сүтэрбит – өлөр омук.
Симэлитэр суолу өссө
булбуттар:
Устуоруйатын ахсарбат –
өлөр омук.
ОЙУКУ,
саха норуодунай суруйааччыта.
Хаҥалас.
Хаартыска — gallery.ykt.ru