Уһун чуумпуруу, кэтэнии-мананыы, сэрэхэдийии кэннэ сааскы кэм сайа көтөр салгынын кытта сэргэхсийии, кэлии-барыы саҕаланан эрэр. Итинник долгун биһиги Хатаспытыгар эмиэ билиннэ. Ол курдук, олунньу 20-21 күннэригэр «Агрооскуолалар ыллыыллар» диэн онус төгүлүн ыытыллар куонкуруһу былырыыҥҥы кылаан бириис хаһаайыттара – Хатас орто оскуолатын кэлэктиибэ тэрийдэ.
edersaas.ru
Кыратык устуоруйа аанын сэгэтэн кэпсиир буоллахха, агропрофилированнай хайысхалаах оскуолалар 1988 сылтан тэриллэн барбыттара. Күн бүгүн 102 итинник оскуола баар. Дьэ, ити сыллар тухары бу оскуолалар биир сомоҕо араас хайысханан элбэх күрэхтэри, күөн көрсүһүүлэри, кэмпириэнсийэлэри, мунньахтары уо.д.а ыыттылар. Олортон биир саамай биһирэбили, өйдөбүлү, өйөөһүнү ылбыт, кэм-кэрдии тургутуутун тулуйбут «Агрооскуолалар ыллыыллар» диэн куоҥкурус буолар. Онно бука саха омук хас биирдии киһитэ ырыаҕа, хоһооҥҥо, кэрэҕэ тардыһыытын күүһэ олук буоллаҕа буолуо. Санаан да көрдөххө, өбүгэ саҕаттан аҕыс ыйдаах кырыа кыһыны, сэллээбэт силлиэни, үүт туманы үтүөҕэ-үчүгэйгэ күүстээх баҕалаах буолан, дойдубутун дойду оҥостон, тэринэн, оҥостон-симэнэн олордохпут. Төрөөбүт төрүт дойдубут уратытын манна төрөөбөтөх, көлүөнэттэн көлүөнэ дьонноммотох киһи тулуйара саарбах…
Быйыл тэрийээччилэр да, кыттааччылар да эрдэттэн сэрэхэдийэр, кэтэһэр-манаһар боппуруостарынан аан дойдуну атыйахтыы ытыйбыт дьаҥ хардыыта буолла. Быһатын эттэххэ, көҥүл хайдах бэриллэрин күүтүү буолла. Ол да буоллар, ырыаҕа баҕа, түмсүүгэ тардыһыы күүстээх буолан, кыра кыралаан бэлэмнэнии баара.
Быйылгы күрэххэ бу уон сыл тухары хаһан даҕаны буолбатах маассабай кыттыы буолла. Холобур, былырыын үлэҕэ Арассыыйа дьоруойдаах (М.Готовцев), Аҕа дойду сэриитигэр Сэбиэскэй сойуус дьоруойдаах (В.Д.Лонгинов), бүтүн өрөспүүбүлүкэтээҕи түмэллэртэн биир саамай уһуннук үлэлиир түмэллээх Уус Алдан Тандатыгар 27 оскуола кыттыбыта. Оччолорго хааччах суох буолан, улахан кэлэктииптэр (хордар, ансаамбыллар) кэлбиттэрэ, онон кыттааччытын ахсаана эмиэ балайда улахан этэ. Быйыл 59 оскуола кытынна.Дьүүллүүр сүбэ 14 чаас лигиччи үлэлээн, 58 солону, 45 дуэты, 36 триону, 39 квартеты сыаналаата. Быйылгы сыл өссө биир уһулуччу уратытынан балтараа суукка тухары 7 быһа эфир ыытыллыбыта буолла. Эфирдэр икки ардылара чааһы кыайбат тохтобуллаахтар, инньэ гынан бу күрэх тохтобула суох биир суукка үлэлээтэ. Өссө биир ураты, саҥа көстүү бу кыттааччылартан 11 оскуола кэтэхтэн салгын куйаар нөҥүө кытынна.
Куонкурус түмүгүнэн «Туох санаа үөскээтэ, туох баҕа санаалааххыт, тугу ордук чорботон бэлиэтиэҥ этэй?» диэн ыйытыыларбар эппиэттээбит дьон кэпсээнин ааҕыҥ, сэргээҥ.
Дягилев Петр Гаврильевич, Өрөспүүбүлүкэ агропрофилированнай оскуолаларын сойууһун салайааччытынан өр сылларга үлэлээбит, билигин бэтэрээннэри кытта үлэҕэ эппиэттиир, бу куонкурус 2 төгүллээх кыттыылааҕа, 8 төгүл дьүүллүүр сүбэҕэ үлэлээбит, сойуус үлэтин хара саҕаланыаҕыттан күн бүгүҥҥүгэ диэри ытыһын иһигэр илдьэ сылдьар, сүрэхтиин-дууһалыын ыалдьар, бу хайысха (агропрофилизация) сайдыытын, түһүүтүн-тахсыытын эт бэйэтинэн билэр дьоһун киһи:
— Бастатан туран махталтан саҕалыыбын уонна эһиги, хатастар, чахчы да, абыраммыт дьоннор эбиккит диэн этиэм этэ. Аҥаардас бу куоҥкурус ыытыыта да ону чуолкайдык, дьэҥкэтик дакаастаата. Абыраммыккыт чаҕылхай салайааччылардааххытынан! Тэрээһин далааһына, эйгэтэ киэҥэ, ыытыллыбыт таһыма, хас биирдии кыра да, улахан да түгэҥҥэ тиийэ таба аттарыллыбыта, онно сөптөөх дьоннор туруоруллубуттара. Бэлэмнэнии үлэтэ саҕаламмыт күнүттэн ыла тэрийэр талааннаах киһи хамсаныыта биллэр этэ. Манна Слепцов Николай Владимирович хамаанданан үлэни олох үчүгэйдик баһылаабыта өссө төгүл көһүннэ. Аан боруогун атыллаан киириэххиттэн Хатас орто оскуолатын хас биирдии үлэһитэ кэлэктиип туһугар диэн өйдөбүллээҕин бигэ эрэнним, көрдүм иһиттим. Онтон ол олох үчүгэйдик тэриллибит куонкуруһу дьиҥ бэйэтин ыытыы техническэй өттүн олох үрдүк таһымҥа, мүнүүтэтигэр тиийэ учуоттаан үлэлииргэ табыгастаах усулуобуйаны олохтообут «Тускул» Култуура киинин кэлэктиибин салайааччыта Чепалова Людмила Михайловнаҕа хайҕал тылын маанытын барытын аныыбын. Дьүүллүүр сүбэ санаатын түмэн туран, толорооччулар таһымнарын этэр буоллахха, бу куонкурус хас биирдии сүүмэрдиир кэнсиэрин даҕаны Дьокуускай куорат хайа баҕарар киэҥ уораҕайын үрдүк сыанатыгар кыбыстыбакка таһаарар таһымнаах этилэр, онтон кыайыылаахтар кэнсиэрдэрин этэ да барбаппын. Бу «талаан норуокка баар» диэн уот харахха этиллибит этиини дакаастыырыттан ис сүрэхпиттэн үөрэбин.
Манна даҕатан эттэххэ, өрөспүүбүлүкэ агропрофилированнай оскуолаларын сойууһун үлэтэ кэскиллээҕин, бу үлэҕэ бастыҥ дьоннорбут тардыһалларын ураты көрүүлээх-истиилээх эдэр салайааччылар кэлэллэрэ туоһулуур. Николай Владимирович курдук таһымнаах дьон биһиги сойууспутугар бааллар. Эдэрдэр кэлэллэр, ол аата инникилээх диэн эрэнэллэр уонна билэллэр.
Васильев Степан Иванович, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, ырыа айааччы, ырыаһыт, дьүүллүүр сүбэ бэрэссэдээтэлэ:
— Бастатан туран, «Агрооскуолалар ыллыыллар» куонкуруска дьүүллүүр сүбэҕэ ыҥырбыттарыгар дириҥ махталбын биллэрэбин. Куонкурус балаһыанньатыгар киирбитинэн, ирдэбил быһыытынан мин ырыаларбыттан толоруллуохтааҕын, айар-тутар киһи буоларым быһыытынан, оҕолорум курдук саныыр айбыт айымньыларбын популяризациялыырга улахан көмө буолбута мөккүөрэ суох, буолаары буолан үбүлүөйдээх сылбар. Сүрүннээн 6 ырыабын араастык аранжировкалаан, киэргэтэн, куолас кэрэтин таһаарардыы ыллаатылар. Култуура эйгэтин киһитэ буоларым быһыытынан Хатас кулууба (Тускул КК) куруутун инники күөҥҥэ баарын истэ-билэ сырыттаҕым дии. Онтон дьиҥ дьыалаҕа, үлэҕэ бу бастакы алтыһыым буолар уонна сөхтүм-махтайдым. Олох чаһы организмын курдук чуолкайдык, туох да ордук хоһу, мээнэҕэ хамсаммакка сыаллаах-соруктаах үлэлиир кэллэктиип эбит. Ол да иһин, норуоттар икки ардыларынааҕы таһымҥа тахсыбыт эбиккит. Тэрээһин үчүгэй буолан, барыта дьоһун, чуолкай, иһирдьэ-таһырдьа хамсаныы суох, микрофон чыһыырбат, муусука харбат, флешка тута-тута сүүрэ сылдьар киһи суох, инньэ гынан ким да ис да, тас да туруга ыһыллыбат, ыгыллыы, ыксааһын суох. Бука ол да иһин буолуо, суукка аҥаарыттан ордук кэмҥэ туруулаһан туран үлэлээһини тулуйдубут. Дьэ, кэпсээҥҥэ киириэх үрдүк таһым. Ырыа уонна ырыаһыт чааһыгар этэр буоллахха бу тэрээһин өссө төгүл саха киһитэ кэрэҕэ-үтүөҕэ ырыа нөҥүө тиийэр, саха ырыаһыт диэн кынаттаах тыллары дакаастаата. Араас элбэх кыра да, улахан да таһымнаах ырыа күрэхтэргэ дьүүллүүр сүбэҕэ үлэлээтим ини, үлэлээбэтим ини, ол тухары үөрэхтээһин эйгэтигэр маннык ырыаһыт дьон баарын билбэт эбиппин. Сөхтүм-махтайдым, махтанным. Толорооччулар тустарынан этэр буоллахха, куоластарын уратытын, кыраһыабайын таһаарарга аналлаах ырыалары толороллоро эмиэ ырыаҕа сыһыаны көрдөрөр дии саныыбын. Ырыаҕа сыһыаннаах саха дьоно хамсык кэм хаайтарыытын кэмигэр хабалаҕа хам туттарбыт курдук буолбатылар, төттөрүтүн, ырыа күүһүгэр уйдаран муннукка-ханныкка анньыллыбатылар. Ол биир чаҕылхай туоһутунан бу тэрээһин ону толору дакаастыыра буолар. Ырыаны сөбүлүүр киһи санаата ыраас, туруга бөҕөх, тас дьайыыга бэринимтиэтэ суох буолар.
Яковлева Анна Дмитриевна, Хаҥалас улууһун Өктөм оскуолатыгар педагог-тэрийээччи:
«Бу куонкуруска иккис төгүлүн кыттабыт. Тэрээһин чааһыгар эттэххэ, олох үчүгэй, динамичнай, чуолкай. Эргиччи мичээр, эйэҕэс эйгэ, киһи мунаарар, мунар боппуруоһа суох буолан ырыа тула түмсүү, сомоҕолоһуу, үөрүү-көтүү. Ырыа түмэр, сомоҕолуур күүһүн эппитинэн-хааммытынан биллибит. Ордук куонкурустарга ол улаханнык биллэр эбит. Күрэххэ сылдьан, күн аайы үлэ туонатыгар көрсөр, алтыһар киһигин олох атын өттүттэн арыйаҕын, араас балаһыанньаҕа, ыксаллаах да, сороҕор күлүүлээх да түгэннэргэ киирэн тахсаҕын. Биллэн туран, билэр дьоммут элбиир, ону кытта эйгэбит кэҥиир, билиинэн-көрүүнэн байабыт. Тус бэйэм ыллыырбын ис сүрэхпиттэн астынабын, ырыанан арыллабыт, аһыллабыт, ырыанан ыраастанабыт.
Мария Пестерева, Наталья Егоровна, Евдокия Герасимовна, Марфа Николаевна, Агата Александровна, куонкурус кыттыылаахтара, 2-с Дыргыабай аатынан Найахы орто оскуолатын ырыаһыт учууталлара:
— Куонкуруска кыттарга биир сүрүн оруолу ырыаны таба тайаныы ылар. Ол чааһыгар биһиги Евдокиябытыгар толору эрэнэбит. Куоҥкуруска үһүс кыттыыбыт буолар. Биһиги үгүспүт – Найахыга кийииттэрбит. «Ырыаҕа таптал, ырыаҕа тардыһыы саха киһитигэр үгүстэригэр баар» диэн кырдьык дии саныыбыт. Ыллыырбытын олус сөбүлүүбүт. Ханнык баҕарар күрэххэ кыттыы тус бэйэ эрэ дьыалата буолбатах буоллаҕа дии – эн кэннигэр чугас дьонуҥ, бииргэ үлэлиир кэлэктиибиҥ, олорор дэриэбинэҥ, онтон ол дэриэбинэ Найахы буоллаҕына эппиэтинэс өссө үрдүүр. Бэлэмнэнэр кэммит санаабытыгар кылгас курдук эрээри, ырыа эн дууһаҕар, ис туруккар баар буоллаҕына, онно эппиэтинэс, кытаанах ирдэбил эбилиннэҕинэ, син туох эрэ кэрэ, кэрэхсэбиллээх тахсар. Атын толорооччулары эмиэ истэрбит, көрөрбүт туһугар бэйэтэ маастар кылаас дии саныыбыт. тэрээһин аан боруогун атыллаан киириэххиттэн илгийэр ил эйэ тыыннааҕа, сырдык сыдьаайдааҕа биллибитэ. Ханна даҕаны ыксаабыт, ыгылыйбыт киһи суох, барыта холку, дьоһун, орун-оннугар. Өссө биир бэлиэтии, хайгыы уонна махтана санаабыппыт оскуола дириэктэрэ бу икки күнү быһа дьон, норуот ортотугар кэпсэтэ-ипсэтэ, хаартыскаҕа түһэ, күлэ-үөрэ сылдьыбыта буолар. Хатас оскуолатын, «Тускул» КК кэлэктииптэрэ биир тыыҥҥа, биир тэтимҥэ киирэн үлэлии-хамсыы сылдьаллара эмиэ үчүгэй холобур. Сыана кэтэҕэр эмиэ барыта уурбут-туппут курдук. Сааһыламмыт, наардаммыт бырагырааманан үлэлии олорор кыргыттар, волонтердар үлэлэрэ олох чаһыы курдук. Түгэнинэн туһанан, биһигини кытта үлэлэспит волонтербутугар туспа махтал.
Дьэ, ити курдук бу тэрээһини кыттааччы да, тэрийээччи да өттүттэн иһиттибит-көрдүбүт. Көрөрбүт курдук, хайа да өттүттэн астыныы-дуоһуйуу уонна инникигэ эрэл санаа баар. Хатас дьоно-сэргэтэ, Саха сирин хайа да муннугар баар ханнык баҕарар нэһилиэктэр курдук, баарынан-суоҕунан кыттыһан, күүс-көмө буолан ыалдьыттары көрүстэ, атаарда – ким бирииһинэн кыттыста, ким тэрээһини ыытыста.
Куонкурус түмүгүнэн муҥутуур кыайыылаах, кылаан бириис хаһаайкатынан ырыаҕа ылламмыт Найахыга олорор, үлэлиир, айар-тутар, наһаа нарын тойуктаах Егорова Евдокия Герасимовна буолла. Онон, эһиил агропрофилированнай хайысхалаах оскуолалар ырыа бырааһынньыгар саха омук ырыаһытын аар саарга аатырдыбыт Уус Алдан улууһун Найахы нэһилиэгэр мустуохтара.
Кэпсэтии, сэһэргэһии түмүк тахса илигинэ буолбута, ол да буоллар, кыайыылаахтары таба тайанан кэпсэппиппиттэн үөрэбин.
Куонкурус таһымын, суолтатын СӨ Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн) анал үөрэхтээһиҥҥэ, наукаҕа, сонуну киэҥник тарҕатар сириэстибэҕэ бастайааннай хамыыһыйатын салайааччыта Феодосия Васильевна Габышева кэлэн тыл этэн, эҕэрдэлээн, көрөн-истэн барбыта эмиэ туоһулуур. Феодосия Васильевнаҕа суолта биэрэн, бириэмэ булан кэлэн барбытыгар тэрийээччилэр да, кыттааччылар ис сүрэхтэриттэн махтаннылар.
«Саха сирэ», sdersaas.ru сайтка анаан Наталья РУФОВА, Хатас.