2015 сыллаахха өр сылларга оскуоланы салайбыт дириэктэр, Арассыыйа үөрэхтээһинин бочуоттаах үлэһитэ, “Арассыыйа бастыҥ дириэктэрэ” аат хаһаайына Кирилл Платонов туруорсуутунан, Одуну нэһилиэгэр 176 оҕо үөрэнэр, аныгы үйэҕэ эппиэттиир таас оскуола дьэндэйбитэ.
edersaas.ru
Номнуо 90-c сыллартан Маҕарас орто оскуолата оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ араас хайысхалары, салаалары боруобалыыр.
1993 сыллаахтан «Эркээйи» бырагырааманан, СӨ Үөрэҕин министиэристибэтин өрөспүүбүлүкэтээҕи экспериментальнай былаһаакката буолан, «Тыа оскуолатыгар оҕону иитии, үөрэтии» тиэмэнэн үлэлээн, саҥа үктэлгэ тахсыбыта. Бу үлэни энтузиаст учуутал, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх учуутала, РСФСР норуотун үөрэҕириитин туйгуна, Учууталлар учууталлара, Горнай улууһун бочуоттаах олохтооҕо, педагогическай династия аҕа баһылыга Михаил Тимофеев төрүттээбитэ.
1998 сыллаахха оскуола Айылҕа эйгэтин байытар департамены кытта дуогабар түһэрсэн, үлэ уонна экология хайысхаларынан «Иһэр уу», «Балык», «Туртас», «Эмтээх от» бырагыраамалары олоххо киллэрбитэ.
2000 сыллаахха Саха судаарыстыбаннай университетын биолого-географическай факультетын кытары дуогабар түһэрсэн, үөрэнээччилэр научнай, чинчийэр дьоҕурдарын сайыннарыыга дьоһуннаах үлэ саҕаланар.
Биэс сыл буолан баран, оскуола агропрофильнай статустаммыта. Бу хайысха оскуола материальнай-тиэхиньиичэскай туруга тупсарыгар, хаһаайыстыбата сайдарыгар, оҕолор тыа киһитин төрүт үгэстэрин, үөрүйэхтэрин баһылыылларыгар төһүү күүс буолар.
Бүгүн Маҕарас орто оскуолатыгар 167 оҕо үөрэнэр, 27 учуутал, 16 техүлэһит айымньылаахтык үлэлиир. Эдэр дириэктэр Максим Васильевич Максимов 2017 сылтан эрчимнээхтик үлэлии-хамсыы сылдьар:
— Кэнники сылларга Арассыыйа үөрэхтээһинин эйгэтигэр саҥа ирдэбиллэр, хайысхалар, сүүрээннэр балысханнык кимэн киириилэригэр биһиги оскуолабыт кэлэктиибэ төһө кыах баарынан сайдыы суолун батыһан, араас хайысхалаах үлэлэри ыытар. Хас биирдии үөрэнээччи айылҕаттан ылбыт дьоҕурун таба тайанан, билиигэ-көрүүгэ ситиһиилэнэрин, олоххо бэлэмнээх, инникигэ эрэллээх буоларын туһугар оскуола тыа сирин усулуобуйатыгар сөп түбэһиннэрэн, бэйэтин үлэтин ыытар. Онон, мин санаабар, бүгүҥҥү күҥҥэ тыа сирин усулуобуйатыгар эппиэттиир оҕо сайдар киинэ тэрилиннэ, – диэн дириэктэр этэр.
— 2006 сыллаахха Арассыыйа Президенин Гранын хаһаайына;
— 2013 сыллаахха СӨ Тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтин биир мөлүйүөннээх Гранын хаһаайына.
— 2015 сыллаахха Арассыыйа бастыҥ оскуолата;
— 2012, 2017 сыллардаахха улуус бастыҥ оскуолата;
— 2016 сыл түмүгүнэн өрөспүүбүлүкэҕэ бастыҥ агро-оскуола.
Үөрэҕинэн эрэ муҥурдаммакка
Оҕо сатабыллаах хаһаайын буола үүнэригэр оскуола аграрнай хайысхалаах үлэтэ улахан төһүү күүс буолар. Нэһилиэнньэҕэ өҥө оҥорон, ол эбэтэр сир тиэрдэрэн, кумах, муус, мас, от тиэйэн, оҕуруот аһын атыылаан оскуола эбии дохуоттанар.
Сыллата 60 туонна от оттонон, ынах сүөһүгэ уонна 30 км тэйиччи сытар «Кылыс» диэн сылгы хаһаатыгар тиэйиллэр. Быйыл рулоннуур тэрил ылан, көрдөрүүлэрэ икки төгүл улаатта – 102 туонна оту ыллылар. Киирбит дохуот сүрүннээн оскуола күннээҕи олоҕун тупсарыыга туттуллар, оскуола ыытар тэрээһиннэригэр көмө буолар. 30-40%-нын сапчаас атыылаһыытыгар, тиэхиньикэ өрөмүөнүгэр тутталлар эбит.
Оскуола агропрофильнай хайысхатын өр сылларга Айталина Колодезникова, Ольга Никанорова салайбыттара. Кэнники сыл Айыына Максимова үлэлээбитэ, билигин Мария Захарова үтүө суобастаахтык үлэлиир.
Ынах, сылгы иитиитигэр сылтан сыл эбиллии, хаҥааһын баар. 1999 сылга сылгы төбөтүн ахсаана 4 эрэ эбит буоллаҕына, былырыын муҥутаан 35 ахсааҥҥа тиийбит, сэттэ убаһа идэһэлэммиттэр. Ыччат наставнига, ытыктанар сылгыһыт Борис Контоев сылгылары көрөр-истэр.
2009 сыллаахха оскуола Педагогическай дьаарбаҥкаҕа 100 тыһыынча солкуобайдаах грант ылан, ынах-сүөһү атыыласпыт. Билигин үрүҥ илгэни дэлэтиигэ уопуттаах ыанньыксыт Надежда Григорьева үлэлиир. 18 ынах сүөһү, ол иһигэр 12 ыанар ынах баар. Оскуола үлэһиттэрэ бары субуота ахсын уочаратынан сүөһү көрүүтүгэр тахсаллара үтүө үгэскэ кубулуйбут.
«Кэлтэгэй» учаастакка оҕону иитэр-үөрэтэр сылгы саҥа баазата оҥоһулла турар. Олорор дьиэ, баанньык тутулунна, сылгы хааччаҕа, күрүө тутуллуохтаах. Уһун сылларга бэйэтин идэтин толору баһылаабыт маастар Василий Тимофеев бу салаа сайдарыгар үлэлэһэр.
Сыллата «Идэһэ» бырайыак ситиһиилээхтик үлэлиир, ол курдук, 8-10-с кылаас оҕолоро сиргэ-дойдуга харыстабыллаахтык сыһыаннаһыыга, тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга бэйэ кылаатын киллэрии уустук үлэтин кытта билсэллэр, уопут ылаллар. Уолаттар «Кылыс» учаастакка убаһа өлөрүүтүгэр сылдьаллар, сапропель (сылгыга эбии аһылык) хостооһунугар, кыргыттар ис сууйуутугар, хаан кутуутугар үөрэнэллэр.
«Одуну уоланнара» бырайыак (ааптар Максим Максимов) бэһис сылын ситиһиилээхтик үлэлиир. Уол оҕо дьиэ кэргэн хаһаайына буолан, айылҕаны кытта алтыһарга, бултуурга үөрэнэн, дьиҥнээх эр киһи сатабылларын баһылыырыгар, булугас өйдөөх, дириҥ билиилээх, киэҥ көҕүстээх, эт-хаан өттүнэн сайдыылаах буолан тахсарыгар аналлаах араас тэрээһиннэр ыытыллаллар.
О5уруот аһын үүннэрии
Сайыҥҥы кэмҥэ оҕолор оҕуруот аһын олордон нэһилиэнньэни, оскуола остолобуойун хааччыйаллар. Оскуоланы бүтэрбит оҕолор, «Эдэр пиэрмэр» бырагыраамаҕа киирсэннэр, номнуо бэйэ дьыалатын арынан үлэлииллэр. Холобура, 2015 сыллаахха бүтэрбит Игорь Прокопьев балтараа мөлүйүөннээх грант ылан, оҕуруот аһын үүннэриитинэн утумнаахтык дьарыктанан эрэр.
Үөрэх бырагырааматыгар 5-с кылаастан 9-ка диэри тыа хаһаайыстыбатын дириҥэтэн үѳрэтэр биридимиэттэр, куурустар ыытыллаллар. Хас биирдии биридимиэккэ 15% агрокомпонент киирэр.
10,11 кылаастарга естественнэй, тыа хаһаайыстыбата хайысхаҕа бөлөхтөр тэриллэллэр. Тыраахтары ыытарга үөрэнэн, оскуоланы бүтэрэллэригэр номнуо идэлээх буолаллар. Кэнники кэмҥэ оннооҕор кыргыттар быраабы ыларга дьулуһан эрэллэр.
Үөрэххэ да, үлэҕэ да бастыҥнар
Оскуола үөрэх хаачыстыбатын толору биэрэрин 2015 сылга Саяна Андреева нуучча тылын БКЭ-гэр (учуутал Надежда Сокольникова) 100 баалы ылбыта туоһулуур. 2006 сылтан кыһыл көмүс мэтээлинэн — 9, үрүҥ көмүһүнэн 7 оҕо бүтэрбиттэрэ.
Бүгүҥҥү күҥҥэ научнай-чинчийэр үлэ оскуола биир сүрүн хайысхата буолар. ХИФУ биолого-географическай факультетын кытта үлэлээбиттэрэ номнуо 18 сыл буолбут. Үөрэххэ ылбыт билиилэрин чиҥэтэн, сайыҥҥы өттүгэр научнай «Чэчир» лааҕырга дьарыктаналлара оҕолор сайдалларыгар төһүү күүс буолар. Манна сайын аайы ортотунан 14 оҕо дьарыктанар. Үгүс оҕо үстүү-түөртүү сыл сылдьаллар.
Ырыа, үҥкүү, успуорт аргыстаах
Бүгүҥҥү күҥҥэ оскуола киэн туттуутунан «Күлүмчээнэ» үҥкүү ансаамбыла (салайааччы Олимпиада Текеянова) буолар. Ансаамбыл Болгарияҕа, Сочи, Санкт-Петербург куораттарга ыытыллар араас таһымнаах куонкурустар кыайыылаахтара буолар. Өрөспүүбүлүкэҕэ фитнес-аэробика күрэҕин кыайыылааҕа.
2016 сыллаахха Кирилл Платонов аатын сүгэр үөрэнээччилэр, учууталлар ситиһиилэрин мусуойа үлэтин саҕалаабыта. Салайааччы Валентина Жиркова.
Быйылгы үөрэх дьылыгар “Точка роста” цифровой уонна гуманитарнай хайысхалаах киин арыллан үлэтин саҕалаата. Оҕолор аныгы технологиялары баһылыылларыгар, сайдалларыгар усулуобуйа тэрилиннэ.
Бу курдук, кыра нэһилиэк кыра оскуолатын олоҕо оргуйан олорор. Аныгы кэм ирдэбилинэн, саҥа технологияны баһылаан, эмиэ да төрүт үгэстэргэ ытыктааһын иэһин биэрэн туран үлэлиир агро-оскуола кимиитин ыһыктыбатын, сайдар кэскилин өссө да түстүү турдун. Маныаха, биллэн турар, иитэр үлэҕэ саҥа ньымалары киллэриигэ бэйэлэрин билиилэрин, дьоҕурдарын биэрэн туран айымньылаахтык үлэлиир учууталлар сыралара улахан оруоллаах.
Виктория Бястинова.