2006 сыллаахха аҕалар уопсастыбаннай түмсүүлэрэ оччотооҕу кэмҥэ өрөспүүбүлүкэ бэрэсидьиэнэ Вячеслав Штыровка, Аҕа сийиэһин ыытарга этии киллэрбиттэрэ.
Елена Потоцкая, «Саха сирэ» хаһыат, https://edersaas.ru
254 аҕа түмсүүтэ улуустарга кэмпириэнсийэлэри тэрийэн, сийиэс дэлэгээттэрин талбыттара. 2007 сыл кулун тутарыгар өрөспүүбүлүкэтээҕи Аҕалар I сийиэстэрэ ыытыллыбыта. Ол кэмтэн 10 төгүрүк сыл буолан баран, быйыл муус устарга өрөспүүбүлүкэҕэ Аҕалар II сийиэстэрэ ыытыллыаҕа.
— Уон сыллааҕыта ыытыллыбыт суолталаах тэрээһиҥҥэ уол оҕону кыра сааһыттан өбүгэ үгэстэрин ытыктыы улаатарыгар, дьиэ кэргэҥҥэ аҕа аптарытыатын, оруолун улаатыннарарга болҕомтону туһаайан, судаарыстыбаннай уорганнар таһымнарыгар механизмнары толкуйдуурга санаа атастаһыыта буолбута. Онно эр киһи доруобуйатын бөҕөргөтүү, эдэр аҕалары өйөөһүн, оскуолаларга эр киһи учуутал ахсаанын элбэтии, аҕа дьарыктаах буоларын ситиһии курдук миэрэлэри олоххо киллэрии соруктара турбуттара. Судаарыстыба ыытар бэлиитикэтин миэстэтигэр өйөөн, бу сылларга үгүс үлэ ыытылынна, — диэн “СӨ Аҕалар лигалара“ уопсастыбаннай тэрилтэ салайааччыта Айхал Габышев бэлиэтээтэ. Тэрийэр кэмитиэт бастакы мунньаҕын ааспыт сылга ахсынньы 27 күнүгэр бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы, сийиэһи ыытарга бэлэмнэнии хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлэ Михаил Гуляев ыыппыта.
Мунньах кыттыылаахтара улуустарга аҕалар кэмпириэнсийэлэрин тэрийэри дьүүллэстилэр, 445 нэһилиэктэн талыллыахтаах дэлэгээттэр ахсааннарын чопчулаатылар, сийиэскэ бэлэмнэнии үс ыйдаах былаанын торумнаатылар.
Сүбэ мунньах кэнниттэн мин “СӨ Аҕалар лигалара“ уопсастыбаннай тэрилтэ салайааччыта Айхал Габышевтан өрөспүүбүлүкэтээҕи Аҕалар II сийиэстэрин туһунан кэпсииригэр көрдөстүм.
— Айхал Иванович, биллэн турар, Аҕалар сийиэстэрэ курдук сүҥкэн суолталаах тэрээһини ыллыҥ да ыытан кэбиспэтиҥ чахчы. “СӨ Аҕалар лигалара“ уопсастыбаннай тэрилтэ сийиэһи көрсө туох бэлэмнэнии үлэни ыытарый?
— Суолталаах тэрээһиҥҥэ бэлэмнэниини ааспыт сылтан саҕалаабыппыт. Өрөспүүбүлүкэҕэ, бүгүҥҥү туругунан, 268 “Аҕа сэбиэтэ” уопсастыбаннай түмсүү баар. Кинилэр тэрийиилэринэн былырыын сылы быһа Мэҥэ Хаҥаласка, Аммаҕа, Хаҥаласка, Намҥа “Аҕа оруола билиҥҥи кэмҥэ”, “Оҕону ыччаты иитиигэ аҕа оруола”, “Эр киһи уопсастыбаннай үлэҕэ көхтөөх буолуутун ситиһии”, “Чөл олох – олох төрдө” диэн ис хоһоонноох “төгүрүк остуоллары”, элбэх оҕолоох аҕалары чиэстээһин курдук тэрээһиннэри ыыппыппыт. Ону тэҥэ, алтынньыга Национальной библиотека историческай саалатыгар «Аҕа – амарах иитээччи» диэн судаарыстыбаннай уорганнар бэрэстэбиитэллэрэ кыттыылаах ХИФУ устудьуоннарын кытта литературнай биэчэр буолбута. Онно ыҥырыылаах аҕалар оҕону иитиигэ уопуттарын атастаспыттара, дьиэ кэргэннэрин үгэстэрин билиһиннэрбиттэрэ, эдэр аҕаларга сүбэ-ама биэрбиттэрэ. Бу тэрээһиҥҥэ ыччаттар аҕаҕа анаммыт хоһооннору аахпыттара. Библиотека үлэһиттэрэ аҕалар тустарынан кинигэ быыстапкатын оҥорбуттара.
Быйыл да араас ис хоһоонноох үлэни улуустарынан ыытан эрэбит. Ол курдук, олунньу 17 күнүгэр Горнай улууһугар сийиэһи көрсө ыытыллар Аҕалар кэмпириэнсийэлэригэр бараары тэринэбин. Быйылгы сылы олохтоох дьаһалталар баһылыктара Чурапчы Алаҕарыгар, Уус Алдан Тумулугар, Ньурба Малдьаҕарыгар, Хаҥалас Төхтүрүгэр уонна Горнай Орто Суртугар “Аҕа сылынан” биллэрдилэр.
— Дьэ, баһылыктар бэркэ ылсыбыттар. Бу ааттаммыт нэһилиэктэр тоҕо аҕаҕа маннык суолта биэрдилэр?
— Дьиҥэр, Аҕалар сийиэстэрин көрсө да, тэрээһин кэнниттэн да өрөспүүбүлүкэ аҕалара ылыммыт быһаарыыларын олоххо киллэрэр инниттэн нэһилиэктэр бары да “Аҕа сылын” биллэрэллэрэ буоллар диэн баҕалаахпыт. Холобура, Ньурба Малдьаҕарын баһылыга, Аҕалар I сийиэстэрин дэлэгээтэ, Никита Иванов уруккута улуустааҕы Ис дьыала отделын начаалынньыгын солбуйааччытынан үлэлээбит киһи. Уопуттаах салайааччы, дьиэ кэргэн аҕа баһылыгын быһыытынан уолаттары эр киһилии тыыннаах иитэр соруктаах төрөөбүт нэһилиэгэр Байыаннай лааҕыры тэрийэн үлэлэппитэ кэлэр сылга 10-с үбүлүөйдээх сыла. Кулун тутар 25 күнүгэр нэһилиэгэр улуустааҕы “Аҕа күрэҕин” ыытаары олорор.
Аммаҕа эдэр аҕалар бэйэлэрин кыахтарынан оҕо саадын тутан эрэллэр.
Оттон Чурапчы Алаҕарыгар аатырбыт Эр дьон норуодунай хора баарын билбэт киһи суох буолуохтаах. Алаҕардар култуураны өрө туппут дьон буолан, “Үтүө дьыала” хамсааһын уонна нэһилиэк бүддьүөтүн үбүнэн быйыл икки мэндиэмэннээх кулуубу төрдүс сылларыгар тутан киллэрээри сылдьаллар. Култуура уонна сынньалаҥ киинигэр быйыл төрөөбүтэ 90 сыллаах үбүлүөйэ буолар биир дойдулаахтарын, РФ уонна СӨ үтүөлээх артыыһа Анастасия Лыткина аатын иҥэриэхтэрэ. Аны эр дьон, аҕалар бэйэлэрин күүстэринэн субуотунньуктаан, ыччаттарын өбүгэлэрин үгэстэригэр иитэр соруктаах “Айыы балаҕанын” тутуохтара. Бу үлэ барыта “Аҕа сылын” чэрчитинэн барыаҕа.
… Ити курдук, “СӨ Аҕалар лигалара“ уопсастыбаннай тэрилтэ салайааччыта Айхал Габышев Аҕалар II сийиэстэригэр бэлэмнэнии үлэ олохтоохтук бара турарын иһитиннэрдэ. Бу күннэргэ улуустарга өрөспүүбүлүкэ аҕаларын суолталаах тэрээһинигэр кыттар дэлэгээттэри талар кэмпириэнсийэлэр ыытыллыахтара.
Елена Потоцкая, «Саха сирэ» хаһыат, https://edersaas.ru