Тохсунньу 31 күнүгэр Е.М. Ярославскай аатынан Хотугу норуоттар историяларын уонна култуураларын түмэлин Аҕа дойду Улуу сэриитин саалатыгар “Карези-Ильяс» диэн кинигэ сүрэхтэннэ. Кинигэ ааптара – Афганистан сэриитин кыттыылааҕа, саппаас подполковнига, Кыһыл Знамя уонна Кыһыл сулус уордьаннар кавалердара У.Н. Алексеев. Кинигэҕэ 293 саллааттан 65 киһи туһунан матырыйаал түмүллэн киирбит.
Көрсүһүү сонуннук ааста. Ол курдук, тэрээһини иилээн-саҕалаан ыытааччы, түмэл үлэһитэ Николай Федоров ааптартан ыйытар боппуруостарыгар Усементай Николаевич толору хоруйдары биэрэн истэ.
«Бу кинигэҕин суруйар санаа хаһан, хайдах киирбитэй?» – диэн бастакы боппуруоска ааптар: «2009 с. сэриигэ илдьэ сылдьыбыт саллааттарбын кытта аан маҥнай көрсүһэн кэлэн баран, биир киэһэ икки бас (глава) курдугу суруйан кэбиспитим», – диэтэ.
Усементай Николаевич ити кэнниттэн суруйуута бытаарбыт. Ол сүрүн төрүөтүнэн, саллааттарын булан суруйсуу, ахтыыларын хомуйуу уустуктардааҕа буолбут. Кинигэтин салгыырыгар, түмүктүүрүгэр кэргэнэ Антонина Саввична төһүү күүс буолбутугар ааптар дириҥник махтанарын эттэ.
Афганистаҥҥа сэбиэскэй сэриилэр контингеннара 1979 с. ахсынньыга киирбит буоллахтарына, У.Н. Алексеев батальона 1984 с. киирэн пограничнай завеса оҥорон, 4 ый 23 күн устата буулдьа, миинэ быыһынан сылдьыбыт. Батальон сүрүн сыалынан-соругунан Пакистан-Иран кыраныыссатын сабан, Ирантан Афганистаҥна тиэрдэр Сульфагарскай проезд диэн былыр-былыргыттан караваннар суолларын бүөлээһин буолбут.
Усементай Николаевич кэпсииригэр, тутан турар «Карези-Ильяс» кинигэтэ төһө даҕаны сабыс-саҥа килэбэчийбит хахтааҕын, типографскай кырааскатын сыта өссө да сууралла илигин иһин, уоттаах сэриини туох баарынан ойуулуурун быһыытынан буулдьа ып-ыйылас, чып-чыыбырҕас, чуп-чуубурҕас тыаһа, хамаанда ыһыыта-хаһыыта, миинэ, снаряд дэлби тэбэр тыастара иһиллэн кэлэргэ дылы…
Кинигэни тула кэпсэтии киирии тылын Сунтаар кутаналарын Дьокуускай куораттааҕы сүбэлэрин бэрэссэдээтэлэ, суруналыыс Милан Афанасьев оҥордо. Кини кинигэ ис хоһоонун кылгас кэпсээнин: «Хайдахтаах курдук дьолуй, сэриитэ суох олорор?!», — диэн билиҥҥи сэриини этинэн-хаанынан билбит ааптар, бойобуой эписиэр тылларынан түмүктүүр.
Түмэл дириэктэрэ, историческай наука хандьыдаата Егор Шишигин бу иннинэ У.Н. Алексеев туһунан матырыйааллары интэриниэт ситиминэн билбитин этэн туран, Афганистан сэриитигэр батальону хамаандалаабыт уонна онно бойобуой үтүөлэрин иһин Кыһыл Знамя уордьанынан наҕараадаламмыт саха соҕотоҕун бэлиэтээтэ. Ити биһиги, ордук ыччат киэн туттуубут буолуохтааҕын санатта. Егор Спиридонович, историк буоларын быһыытынан, сэбиэскэй сэриилэр Афганистаҥҥа киириилэрэ сөп дуу, сыыһа этэ дуу диэн мөккүөрдээх боппуруоска кэлиҥҥи кэмҥэ “ити оччотооҕу геополитическай балаһыанньа быһыытынан сөптөөҕө” диэн санаа баһыйан эрэрин эттэ. Кинигэ 300 ахсаанынан тахсыбыта татым соҕуһун, патриотическай иитиигэ олус наадалаах буолуоҕун учуоттаан, эбии таһаарыахха сөп этэ диэн санаатын үллэһиннэ.
Салгыы ааптар бойобуой доҕотторо пограничнай этэрээт хамандыыра, саппаас полковнига И.М. Гурьев, саппаас подполковнига В.П. Руфов, Б.И. Алексеев Афганистан сэриитин, «Карези-Ильяс» кинигэ туһунан санааларын атастастылар. Оччолорго кинилэр байыаннай сулууспалаах буолан, бирикээһи толорон, Афганистаҥҥа киирэн кыраныыссаны бөҕөргөтүүгэ кыттыбыттарын, онно кырыыстаах кыргыс уотун-кутаатын, өлөр-тиллэр мүччүргэннээх сырыыларын саха уолаттара эрдээхтик, чиэстээхтик тулуйбуттарын, кимиэхэ да сирдэрбэтэхтэрин тоһоҕолоон бэлиэтээтилэр. Борис Алексеев киниэхэ сулууспалаабыт Кутана уола Ариан Гурьевы истиҥ-иһирэх тылынан ахтыбыта мустубут дьону уонна өссө ордук көрсүһүүгэ кэлбит саллаат аймахтарын долгутта.
Аҕа дойду Улуу сэриитин 92 саастаах бэтэрээнэ, Усементай оскуолаҕа үөрэппит обществовед-учуутала, оскуола дириэктэрэ Василий Ефремович Александров санаатын атастаһарыгар улахан үлэ оҥоһуллубутун, ол курдук 65 саллаат кэлиҥҥи дьылҕатын, кинилэр ийэлэрин-аҕаларын туһунан сиһилии суруллубутун сэргии, биһирии аахпытын, кинигэ, бастатан туран, ыччакка туһалаах буолуоҕар саарбахтаабатын эттэ.
Тэрээһиҥҥэ Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын техникумун «Патриот» кулуубун чилиэннэрэ кытыннылар. Устудьуоннар бойобуой эписиэрдэр тылларын-өстөрүн, аҕа саастаах дьон сүбэтин-аматын иһиттилэр, бэтэрээннэргэ анаан гитаранан ырыа ыллаатылар.
Биллэн турар, кинигэ сүрэхтэниитин киэргэппит, кэпсэтии ис хоһоонун дириҥэппит, кэҥэппит, ийэлии сылаас тыынынан илгийбит түгэнинэн Усементай Николаевич «бойобуой доҕоро», тапталлаах кэргэнэ Антонина Саввична кэпсээнэ, ырыата-тойуга буолла. Кини кылыһахтаах, күүстээх куолаһынан туойан дьиэрэтэн, истиҥ кэпсэтиини аһан, салгыы пограничник эписиэр кэргэнин олоҕуттан кэпсээтэ. 1984 с. кэргэнэ Усементай батальонун илдьэ ханна барбытын сүрэҕинэн-быарынан сэрэйэрин, дьахтар хайа да байыаннай сэкириэти ис дьиҥин билэр уратылааҕын тоһоҕолоон бэлиэтээтэ.
Өлүү-сүтүү үөлэһин үгүстэ өҥөйбүт, икки уордьаннаах, элбэх мэтээллээх бойобуой эписиэр: «Саамай улахан наҕараадам — бэйэм уонна саллааттарым сэрииттэн бары тыыннаах эргиллибиппит буолар», — диэн, туох да күүркэтиитэ, эбиитэ-көҕүрэтиитэ суох этиитэ оччотооҕу сэбиэскэй эписиэр чаҕылхай бойобуой суолун туоһута буолара саарбаҕа суох. Кырдьыга даҕаны, оччоттон баччаҕа диэри 293 тыыннаах эргиллибит саллаат, кинилэр ийэлэрэ-аҕалара, аймахтара, доҕотторо-табаарыстара, кэргэн тахсыахтаах кыргыттара Усементай Николаевичка махтанан, сүһүөхтээх бэйэлэрэ сүгүрүйэн, хоолдьуктаах бэйэлэрэ хоҥкуйан эрдэхтэрэ.
Истиҥ кэпсэтиигэ, санаа атастаһыытыгар ааспыт кинигэ сүрэхтэниитэ Фатина Иванова толоруутугар кутаналар гииминнэрин курдук буолбут «Кутана» ырыанан түмүктэннэ.
«Карези-Ильяс» кинигэ сүрэхтэниитэ кутаналар, ыалдьыттар, ордук «Патриот» кулууп чилиэннэрин сүрэхтэригэр санааны, куту-сүрү бөҕөргөтөр саха саллааттарынан киэн туттуу умуллубат уотун күөдьүттэҕэ. Оннук буолуоҕар кинигэ ис хоһооно, ол тула барбыт истиҥ кэпсэтии итэҕэтэр.
Валериан НИКОЛАЕВ,
«Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru