Аҕа дойду Улуу сэриитин бастакы ыйдарыгар Сэбиэскэй Сойуус, салгыннааҕы байыаннай күүстэрэ ыар сүтүктэнэннэр, ыксаллаах балаһыанньаҕа киирбитэ. Онон 1941 сыл күһүнүгэр АХШ-тан уонна Великобританияттан сэрии сэбин, аһы-үөлү, стратегическай суолталаах матырыйааллары ленд-лиһинэн (иэскэ, наймылаһыы бэрээдэгинэн) ылыыга сөбүлэһии түһэрсиитэ Германияны кытта туруулаһыытыгар, кэлин уодаһыннаах өстөөҕүн арҕаҕар үлтүрүтүүтүгэр улахан суолталаммыта. Ол эрээри, ССРС уонна АХШ атааннаһыыларынан, кэлиҥҥи сылларга АлСиб туһунан киэҥник кэпсэммэтэҕэ, онно сыһыаннаах докумуоннар 1994 сыллаахха диэри чып кистэлэҥҥэ тутуллубуттара.
АХШ этиитин Сталин ылымматаҕа
1941 сыл от ыйыгар Оборона кэмитиэтэ Сэбиэскэй Сойууһу уонна Америка Холбоһуктаах Штаттарын салгынынан сибээстиир трассаны олохтуур туһунан быһаарыы ылыммыта. 1942 сыл бэс ыйын 11 күнүгэр түһэрсиллибит сөбүлэһиигэ олоҕуран, АХШ-тан байыаннай сөмөлүөттэри аҕалыыга Аляскаттан (АХШ) Беринг силбэһиитинэн, Чукотканан, Саха сиринэн Красноярскайга диэри салгын трассата (“Аляска – Сибиир”, кылгатан —АлСиб) тыырыллыбыта. Ленд-лиз тиэхиньикэтин аҕалыыга Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа полковник И.П. Мазурук хамандыырдаах анал дивизия тэриллибитэ. Манна даҕатан эттэххэ, бастаан утаа АХШ сөмөлүөттэрин Байкалга диэри босхо тиэрдэн биэрэргэ, ону сэргэ бэйэтин үбүнэн аэродромнары, көмө тутуулары тутарга тылламмыта. Ону Сталин ылымматаҕа диэн буолар.
Байыаннай кэм ирдэбилинэн
АлСиб аһылларынан, Дьокуускай, Красноярскай, Киренскэй аэродромнара саҥардыллыбыттара, кэҥэтиллибиттэрэ, Дальстрой хаайыылаахтара Чукоткаҕа, Халымаҕа саҥа аэродромнары тутууга үлэлээбиттэрэ. Өлүөхүмэҕэ, Витимҥэ, Хаандыгаҕа, Өймөкөөҥҥө, Зырянкаҕа сөмөлүөттэр түһэн ааһар сирдэрэ оҥоһуллубуттара. Манна олохтоох нэһилиэнньэ – сүрүннээн дьахталлар, оҕонньоттор, оҕолор – күүс-көмө буолбута. Америкаттан уу суолунан — Муустаах Байҕалынан салгыы Өлүөнэ, Халыма өрүстэринэн — аэродромнары тутууга, хааччыйыыга анал тиэхиньикэ, тэрил аҕалыллыбыта. Баар ыарахаттары, айылҕа күчүмэҕэйдэрин аахсыбакка, кылгас кэм иһигэр 26 аэродром тутуллубута, саҥардыллыбыта, олорго 274 мас тутуу дьэндэйбитэ.
Номнуо 1945 сыллаахха, “Уэлькаль – Красноярскай” сүрүн маршруту сэргэ, Дьокуускай – Хабаровскай,
Анадырь – Магадан – Хабаровскай, Магадан – Киренскэй – Красноярскай, Дьокуускай – Тиксии
көмө маршруттар үлэлииллэрэ. Барыта 30-ча аэродром туһаныллара.
АлСиб сиэртибэлэрэ
АХШ-тан сөмөлүөттэри аҕалыыга биэс авиаполка тэриллибитэ, олор Фэрбенскэ (Аляска, АХШ), Уэлькалга, Сеймчаҥҥа, Дьокуускайга итиэннэ Киренскэйгэ олохтоммуттара. Ону тэҥэ сөмөлүөттэри хааччыйыыга Уэлькалга, Марковоҕа, Сеймчаҥҥа, Өймөкөөҥҥө, Дьокуускайга, Өлүөхүмэҕэ, Киренскэйгэ авиабазалар тэриллибиттэрэ. АлСиб салалтата Дьокуускайга кииннэммитэ. Манна Красноярскайдааҕы, Красноярскай-Уэлькаль трассалар управлениеларын, 1-кы уонна 4-дүс авиадивизиялар штабтара баара, итилэргэ кэлин 8-с транспорт авиаполкатын штаба эбиллибитэ.
Бомбардировщик уонна транспорт сөмөлүөттэрэ биирдии,
иккилии буолан айанныыр буоллахтарына, ыраахха көтүүгэ
анамматах истребителлэр бөлөҕүнэн бомбардировщик сирдээһининэн эрэ көтөллөрө.
Бастакы бөлөх –Б-25 бомбардировщик арыаллааһынынан сэттэ П-40 истребитель — Илья Мазурук салалтатынан 1942 сыл алтынньы 7 күнүгэр Фэрбенкстэн айаҥҥа туруммута, итиэннэ 33 хонугунан, сэтинньи 16-гар, Краноярскайга кэлбитэ. Трасса ситэ үөрэтиллэ илигэ, дьон олорбот, хайалаах сиринэн, туундара үрдүнэн ааһара эбии күчүмэҕэйдэри үөскэтэрэ. Оччолорго араадьыйанан сибээс мөлтөҕө, сөптөөх хаарта да суоҕа. Саха сирин чысхаан тымныытын Америка тиэхиньикэтэ тулуйбата, алдьаныы-кээһэнии элбэҕэ, онтон сылтаан саахалланыы да тахсара. Ордук сэрэхтээҕинэн Дьааҥы адаар хайаларын үрдүнэн ааһар Сеймчан – Дьокуускай кэрчик ааҕыллара. Лүөччүктэр манна 5 – 6 биэрэстэ үрдүгүнэн кислород тэрилэ суох көтөргө күһэллэллэрэ. Сорохтор өйдөрүн сүтэрэн, көрдөрбүтүнэн хайа хапчааныгар сууллубут түбэлтэлэрэ баара. Барыллаан ааҕыынан, сүрүн трассаҕа 44 сөмөлүөт саахалламмыта, 113 лүөччүк сырдык тыына быстыбыта диэн буолар.
Айан аартыгынан буолбута
АлСиб сөмөлүөттэри аҕалыынан эрэ дьарыктамматаҕа. “Уэлькаль – Красноярскай” трасса лүөччүктэр, инженердэр, техниктэр бэйэни харыстаммат дьулуурдаах үлэлэринэн эрэллээх маршрутунан билиниллибитэ, норуоттар икки ардыларынааҕы статустаммыта. Бу трассанан АХШ-гар ССРС посоллара А. Громыко, К. Уманскай, М. Литвинов, тас эргиэн наркома А.Микоян, тас дойдулар дьыалаларыгар нарком В.Молотов уо.д.а. көппүттэрэ. АХШ вице-бэрэсидьиэнэ Г. Уоллес, кэлин сенатор буолбут Г.Улки АлСибынан Кытайга ааспыттара биллэр.
АлСиб үлэлээбит кэмигэр, 1942 сыл алтынньытыттан 1945 сылга диэри, бу трассанан 128 371 пассажир (онтон 17 322-тэ төлөбүрдээх төрүккэ) 18 753 тонна байыаннай, хаһаайыстыбаннай таһаҕас, 319 тонна почта таһыллыбыта.
«Аэрокобралар» Саха сирин халлааныгар
Сэрии сылларыгар ленд-лиһинэн ылыллыбыт сөмөлүөт аҥарын кэриҥэ — 8094 сөмөлүөт — АлСибынан аҕалыллыбыта. Баар чахчылар кэрэһилииллэринэн, фроҥҥа сэриилэспит истребителлэр 19, бомбардировщиктар 20 бырыһыаннара ленд-лиз сөмөлүөттэрэ этилэрэ. Олор ортолоругар Р-39 «Аэрокобра», Р-40 «Киттихаук», Р-47 «Тандерболт» истребителлэр, Р-63 «Кингкобра» штурмовик, Б-25 «Митчелл», А-20 «Бостон» бомбардировщиктар, С-47 «Дуглас» уонна С-46 «Коммандо» таһаҕаһы таһар сөмөлүөттэр бааллара. Сэбиэскэй Сойуус үс төгүллээх Дьоруойа А. Покрышкин Р-39 «Аэрокобранан» сэриилэспитэ биллэр.
Германияны кыайыы кэнниттэн АлСиб өссө түөрт ый үлэлээбитэ. Балаҕан ыйыгар диэри Дьокуускайынан, Марковонан, Красноярскайынан Забайкальетааҕы, Уһук Илиҥҥи байыаннай уокуруктарга, Тиихэй акыйааннааҕы флот авиациятыгар ленд-лиз сөмөлүөттэрэ тиһигин быспакка утаарыллыбыттара. 1945 сыл атырдьах ыйын бүтүүтүгэр АХШ байыаннай сөмөлүөттэри Сэбиэскэй Сойууска ленд-лиһинэн биэриитин тохтоппута.
Сэрии сылларыгар “Аляска – Сибиир” трасса авиатордарын бэйэни харыстаммат,
хорсун үлэлэрэ үрдүктүк сыаналаммыта. 1-кы авиадивизия Кыһыл Знамя уордьанынан,
551 сулууспалаах бойобуой уордьаннарынан, мэтээллэринэн наҕараадаламмыттара.
Дьоруойдар ааттара умнуллубат
1992 сыл алтынньытыгар Дьокуускай аэропордун оройуонугар, 1943 сыл ыам ыйын 7 күнүгэр, Жатайга саахалламмыт Б-25 бомбардировщик экипаһа көмүллэ сытар сиригэр, “Аляска – Сибиир” трасса 50 сылыгар анаан өйдөбүнньүк бэлиэ итиэннэ Р-39 «Аэрокобра» истребитель макета туруоруллубуттара, АлСиб өлбүт 113 лүөччүгүн аата аҕыс билиитэҕэ суруллан үйэтитиллибитэ. 1997 сыл сэтинньитигэр аэропорт саҥа дьиэтигэр ол кэми санатар өйдөбүнньүк дуоска аһыллыбыта.
Роман ПОПОВ, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru