Аҕа дойду Улуу сэриитин уоттаах сылларыгар Саха сирин хоодуот буойуннара өстөөҕү сүүскэ түһэрэр кыраҕы харахтаах бэргэн ытааччыларынан сураҕырбыттара. Бүгүн хотугу сир ньургун уолаттарын хорсун быһыылара номох буолан көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэр. edersaas.ru
Өстөөҕү өһөрөргө
Сэрии иннинэ, 30-с сыллартан саҕалаан, бүттүүн дойду үрдүнэн ытыыга бэлэмнэнии киэҥ далааһыннаммыта, снайпердар анал оскуолалара аһыллыбыттара. Хас биирдии уолчаан ыратынан “Ворошиловтыы ытааччы” диэн түөскэ иилиллэр бэлиэ буолбута. Онон аан дойду иккис сэриитин уон чулуу снайперын ортотугар сэбиэскэй байыастары сэргэ биир эрэ омук судаарыстыбатын бэрэстэбиитэлэ – финн Симо Хяюхя — баара мээнэҕэ буолбатах. Эр дьонтон дьахталлар эмиэ хаалсыбатахтара. Сэрии кэмигэр тыһыынчаттан тахса снайпер-дьахтар холбоон уон икки тыһыынчаттан тахса фашиһы суох оҥорбута диэн суруйаллар.
Бастыҥнар кэккэлэригэр
Сэрии бастакы ыйдарыгар, чуолаан, Арҕааҥҥы, Калининскайдааҕы, Ленинградтааҕы фроннарга снайпердар хамсааһыннара киэҥник тэнийбитэ. Онно кыраттан уолуһуйбат холку, сэмэй майгылаах, тулуурдаах, кыраҕы харахтаах Саха сирин булчут уолаттара бастыҥнар кэккэлэригэр сылдьыбыттара.
Ленинградтааҕы фроҥҥа театральнай институт устудьуона, Ленскэй оройуонтан төрүттээх Егор Мыреев, Калининскай фроҥҥа Томпоттон сылдьар Федор Охлопков ол кэмҥэ илиилэригэр аан бастаан снайпер бинтиэпкэтин ылбыттара. Кэлин Иван Кульбертинов, Алексей Миронов, Дмитрий Гуляев, Степан Ковров, Георгий Федоров, уо.д.а. ааттара полк, дивизия, аармыйа, бүтүн фронт үрдүнэн киэҥник биллэн барбыта.
Холобурга сылдьаллара
Кыргыһыы толоонугар саха бэргэннэрэ холобурга сылдьаллара. Өстөөх саллааттарын чордуулларын сэргэ, вермахт, СС сэриилэрин снайпердарын кытта күөн көрсүһүүлэргэ кыайыылаах тахсаллара. Ол курдук, “За Родину!” хаһыат 1943 сыл ыам ыйын 1 күнүнээҕи нүөмэригэр Алексей Миронов туһунан маннык суруйар: “Биһиги снайпердарбыт гвардияларын кэккэтигэр саха норуотун уола, гвардия сержана А.Миронов баар. Кини бэргэн ытыытынан 129 ньиэмэһи суох оҥордо… Миронов – булугас өйдөөх уонна хоодуот буойун. Элбэх снайперы бэлэмнээтэ…”
33-с аармыйа “Красноармейская правда” хаһыат 1942 сыл ыам ыйынааҕы нүөмэригэр биир дойдулаахпыт Дмитрий Гуляев бэргэнин сөҕөн бу курдук суруйбуттаах: “Гуляев хараҕар түбэспит ньиэмэс өлөргө ыйаахтанар. Биир ытыы уонна баһа хампарыйбыт фашист хара буору уобар. Булчут киһи сиэринэн Дмитрий өстөөҕү сүүскэ эрэ түһэрэр”.
IV Украинатааҕы фронт “Сталинское знамя” хаһыата 1944 сыл тохсунньу 11 күнүнээҕи нүөмэригэр Иван Кульбертиновы: “Фронт чулуу снайпера, гвардия старшай сержана Кульбертинов 232-с фриһин иинин булларда”, — диэн хайҕаан турар.
Федор Охлопков туһунан 1942 сыл ахсынньытыгар “Защитник Отечества” хаһыат бастакы балаһатыгар “Саха снайпера Охлопков 99 өстөөҕү кыдыйда” диэн суруйбута. Биир нүөмэригэр кини туһунан маннык ахтар: “Ф.М. Охлопков кырыктаах кыргыһыыларга кыттыбыта. Кини булчут курдук кыраҕы харахтаах, шахтер курдук кытаанах илиилээх уонна улахан итии сүрэхтээх… Кини кыҥаабыт ньиэмэһэ өлбүтүнэн ааҕыллар”. Бу хаһыат 1944 сыллаахха Охлопковка анаммыт былакааты таһаарбыта. Онно саха снайперын мэтириэтэ уонна биллиилээх бэйиэт Сергей Баренц киниэхэ анаабыт хоһооно бэчээттэммитэ. “Вперед на врага!” фроннааҕы хаһыат бары снайпердары Охлопковтан холобур ыларга ыҥырбыта. Фронт политуправлениета Федор Матвеевич уопутугар олоҕуран, анал “Снайпер памяткатын” бэчээттээн таһаарбыта.
«Achtung, Kulbert!»
Сэбиэскэй снайпердар ньиэмэстэргэ ыар ыалдьыт, нүһэр хоноһо буолбуттара, вермахт тыһыынчанан эпиһиэрин, саллаатын сууһарбыттара, онон өстөөх кинилэртэн сүрдээҕин куттанара. «Ваффен СС» анал подразделение эпиһиэрин өлүгүттэн дьонугар аадырыстаммыт маннык ис хоһоонноох суругун булбуттара: “Нуучча снайперыттан элбэх сүтүктэннибит. Кини биһиги хас хардыыбытын кэтиир, төбөбүтүн өндөттөрбөт үлүгэрэ. Иһэр уута, аһыыр аһа суох олоробут, блиндажтан тахсар кыахпыт суох”. Ол “нуучча снайпера” эбэҥки норуотун чулуу уола Иван Кульбертинов этэ. Ньиэмэстэр Кульбертинов, Охлопков ааттарын билэллэрэ. Ол курдук, өстөөхтөн босхоломмут Мукачево куорат биир кыбартаалыгар «Achtung, Kulbert! (Сэрэниҥ, Кульберт!)» диэн суруктаах дуоска көстүүлээх сиргэ ыйанан турара үһү. Оттон Прикарпатьеҕа СС сэриилэрэ турбут сэлиэнньэлэригэр «Achtung — Der sibirischen mitternacht» (Сэрэниҥ – Сибиир мэкчиргэтэ!» диэн биллэрии ыйаммытын Иван бииргэ сулууспалыыр дьоно киэн тутта аахпыттаахтара. Инники кирбиигэ Охлопков баарын биллэхтэринэ, ньиэмэстэр киниэхэ туһаайан “Эрдэтинэ бэрин, син биир эйиигин тутуохпут” диэн суоһурҕанар листовкалары сөмөлүөттэртэн ыһаллара.
Анаан сонордоспуттара
Дьэ ол иһин ньиэмэстэр бастатан туран, пулеметчиктары сэргэ снайпердары анаан-минээн сонордоһоллоро. Онно баҕас сэрии сэбин харыстаабаттара. 1943 сыл атырдьах ыйын 10 күнүгэр Дмитрий Гуляевы Смоленскай уобалас Петрово дэриэбинэтин таһыгар минометтарынан бултаһан сырдык тыынын быһан тураллар. Саһан сыппыт арыы тыатын тоҕута ытыалаан, биир да маһы ордорбокко тиэрэ сүргэйэн, хара буорунан көрдөрбүттэрэ.
Чопчу этэр кыаллыбат
Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии сылларыгар Саха сирин 100-чэкэ снайперыттан аҕыстара кыргыһыы хонуутугар дьоруойдуу охтубута. Оттон хотугу сир хоһуун уолаттарын илиилэриттэн 1 425 өстөөх саллаата уонна эпиһиэрэ хара буору уоппута диэн буолар. Ол эрээри суруйууларга араас-араас сыыппара ыйыллар. Аҥаардас уон тоҕус буойуммут — Ф.М.Охлопков, И.Н.Кульбертинов, М.Е.Залуцкай, А.А.Миронов, Д.А.Гуляев, Г.К.Федоров, Е.К.Петров, И.В.Погадаев, Н.В.Прохоров, Е.Н.Мыреев, Р.С.Заровняев, С.Н.Ахчанныров, В.Н.Чувашов, П.Н.Софронов, В.В.Лисичкин, В.А.Тарасов, И.С.Кычкин, В.Д.Будурусов, Р.Т.Кутуков —1860 фашиһы суох оҥорбута диэн суруйаллар. Ити бэргэн ытааччылар С.Г.Ковров, И.Н.Васильев, В.А.Тарасов, С.Н.Бушков, Е.Д.Доҕордуурап, уо. д. а. өһөрбүт өстөөхтөрүн аахпакка туран.
Биирдиилээн да буойуннар сиэртибэлэрин испииһэгэ эмиэ араастаһар. Холобура, Аан дойду иккис сэриитин уон бастыҥ снайперын ортотугар киирэр Иван Кульбертинов 487 фашиһы кыдыйбыта ыйыллар. Сорох суруйууларга, ол иһигэр Саха сиригэр тахсыбыттарга эмиэ, номох буолбут сэрииһит 252 өстөөҕү өлөрбүтэ диэн этиллэр. Саха сорох снайпердара, холобур, Федор Охлопков, Егор Петров, бастаан утаа пулеметчигынан сэриилэспиттэрэ биллэр. Онон барыта төһө ньиэмэһи кыдыйбыттарын этэр уустук.
Кэмигэр сыаналамматахтара
Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар тииҥи харахха табар Саха сирин снайпердара киэҥник сураҕырбыттара. Ол эрээри хайаларыгар даҕаны – бэл Аан дойду иккис сэриитин уон чулуу снайперын ахсааныгар киирэр Федор Охлопковка, Иван Кульбертиновка – сэрии сылларыгар Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа аат иҥэриллибэтэҕэ. Дьоруой Кыһыл Сулуһа Федор Матвеевичка 1965 сыллаахха туттарыллыбыта. Оттон фроҥҥа сылдьан бу үрдүк наҕараадаҕа иккитэ түһэриллэ сылдьыбыт Иван Николаевичка ССРС норуот дьокутааттарын сийиэһин президиумун Ыйааҕынан Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа аат 1998 сыл ахсынньытыгар иҥэриллибитэ. 1945 сыл сааһыгар Венгрияны босхолооһуҥҥа дьоруойдуу охтубут Алексей Миронов Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойунан 1990 сыллаахха буолбута…
Дьоруой кэс тыла
Бүгүҥҥү көлүөнэ дьон аҕаларбыт, эһээлэрбит Ийэ дойдуларын көмүскэлигэр көрдөрбүт хорсун быһыыларынан киэн туттар, сырдык ааттарын умнубат. Кинилэргэ туһаайан аатырбыт снайпер Федор Охлопков Калинин гарнизонун буойуннарын иннигэр эппит тылларын санатыахпын баҕарабын:
— Мин Ийэ дойдум иннигэр ытык иэспин чиэстээхтик толорорго дьулуспутум… Эһиги, биһиги албан ааппытын утумнааччылар, аҕаларгыт дьыалатын дьоһуннук салгыаххыт диэн эрэнэбин.
Роман Попов, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыскаҕа: снайпер Иван Кульбертинов хаҥас өттүгэр