Аан туманы бүрүнэн улахан уйуктаах таhаҕас массыыната айаннаан бирилиир. Уруулга бараан оҕотун түүтүн курдук сырдык будьурхай баттахтаах, күөх харахтаах, тас көрүҥүнэн тоҥ нуучча, ис айылгытынан уу саха талах курдаах Таатта уола олорор.
Бүөккэ эдэригэр уол оҕо одьунааhа этэ, ол-бу баракааска барытыгар умньанара. Биирдэ ahapa баран, аармыйаҕа ытык иэhин толорон саҥа кэлэн сөтүөлүү сырыттаҕына, үс милииссийэ үлэhитэ киэбирбитин сытыартаан, атыыр айдааны тоҕо тардыбыта. Хата, баччаҕа кэлэр быата тардан, суут хараҕыттан мүччү-хаччы туттаран, билигин ыал буолан, дьиэ туттан, оттомуран, элбэх оҕолонон, үлэ үөhүгэр умса түстэ.
Кини Дьокуускайга дьонун кытта саҥа дьылы дьиэтигэр көрсөөт, бу төттөрү Ньаралаан иhэр быhыыта. Бүөккэ олоҕор араас түhүүнү-тахсыыны ааспыта эрээри, саамай уйан сирэ — оҕолоро. Дьиэтиттэн-уотуттан тэйэн, ыраах хоту үлэлиирин олус ыарырҕатар даҕаны хайыыр да кыаҕа суох. Аҥаардас хамнаска оҕолорун хайдах иитиэй? Бүгүн сарсыарда ааны сабан тахсыытыгар уола сайыhан ытаан марылаабытыгар, уйадыйан, кыламаннарын быыhынан хараҕын уута бычыгыраан тахсыбыта. Адьас туга да табыллыбакка ыксаан, ыктаран, санаата түhэн, сууланан олоруон баҕарар эрээри, ис күүhэ иннин диэки сирдиир, онно оҕолоро күүс-уох эбэллэр. Эр киhи оҕолорун туhугар олоруохтаах.
Уларыта тутуу дьалхааннаах кэмнэригэр куорат ортотугар сир атыыласпыта. Онтуката хас да хаhаайыннаах буолан биэрбитэ. Үс сыл сууттаhан, сырата-сылбата бараннар да, кыайан икки этээстээх дьиэ туттубута. Ол сууттаhа сылдьан өйдөөбүтэ — «хайаан да үөрэниэххэ» диэн. Онон кэтэхтэн суут-сокуон үөрэҕэр үөрэммитэ. Харабыллыыр кэтэх тэрилтэ тэринэн үлэлээбитэ. Маҥнай бэркэ саҕалаабыта эрээри, кэнники улахан тэрилтэлэр хабырыйаннар үлэтэ мөлтөөбүтэ. Онон хоту кэлэн көмүсчүттэри харабыллаабыта, аны ол дьоно албыннааннар, отуойкаҕа олорбута. Хата, «куhаҕан үчүгэйдээх» диэбиккэ дылы саҥа сиргэ дьону кытта билсэн, быстах үлэ кэпсэтэн, айан суолун кытыытын солообута. Ол сылдьан, улуус тойотторун кытта доҕордоhон, тос курдук тойон оҥороннор, улуус салалтатыгар үлэлээбитэ, эбиитин нотариуска көмөлөhөөччү үлэтин булбута. Онон олоҕо көнүөх курдук буолбута эрээри, хас бырааhынньык аайы үптээх тэрилтэлэртэн харчы көрдөтөн сордууллара. Хаhан да, кимтэн да көрдөспөтөх киhиэхэ ыарахан этэ. Син сыл курдук тулуйан сылдьыбыта. Өссө даҕаны сирэйин сиргэ- буорга анньан, ол-бу кыhыны атаарыы-көрсүү, таба бырааhынньыктарыгар онтон-мантан көрдөhөн харчы булуо эбитэ буолуо эрээри толкуйдаан баран, таҥас-сап, иhит-хомуос маҕаhыыныгар үлэҕэ киирбитэ. Тойотторо куоракка олороллор, онон маҕаhыыны кини салайан үлэлэтэрэ.
Улуус салалтатыгар улэлиир кэмигэр сахатын хаана тардан бултаабыта. Аҕыс көстөөх сиргэ Магадаанныыр суолга массыына тутан, бытарҕан тымныыга бултуу айанныыра. Сороҕор массыына аараттан хойутуу ылан, бултуур сиригэр, кыhыҥҥы кылгас куҥҥэ, хараҥарыыта тиийэрэ. Дьиэтигэр бултаан түүн төннөн кэлэрэ, оннук баламаттык сылдьара. Суолга тахсарыгар саатын сүгэрэ, туут хайыhарын ылара, аны бөрөҕө, киискэ, саhылга хапкааннара, өйүөтэ-таймата элбэх этэ. Биирдэ таас үрэх тааҥыгар түhэн быста сыспыта, хата, кыанар буолан, суолга тахсан быыhаммыта. Айан дьоно муус кыаhаан буолбут киhини аар тайҕа ортотуттан массыыналарыгар олордон, соhуйуу-өмүрүү бөҕө буолбуттара.
Биирдэ туhаҕар куобах иҥнибитэ, ону бэдэр сиэбитэ, бэдэргэ туhах ииппитигэр иҥнибитин бөрө сиэбитэ. Кыра бэдэри хоолдьугунан сүгэнэн быhа охсубуттуу, биирдэ «лэп» гыннарбыт этэ. Дьэ күүстээх сыҥаах, сытыы тиис. Хайаттан түhэр суолугар бөрөҕө чааркаан уурбута. Аҕа саастаах атаhа Отоhут Уйбаан эрдэ эппитэ: «Хапкаанык чэккээйитин суон титириктэн оҥороор», — диэн. Ону истибэккэ хайа эрэ куолуhут өйдөөҕүмсүйбүтүн итэҕэйэн, суолтан улахан тимири соhон аҕалан, чэккээйилээн алдьаммыта. Ону санаатаҕына, көхсүн хаана хойдор: «Баай Байанай утары ууммутун мүччү туппутум!» — диэн.
Е.Картузов-Чоруун
«Көстүбэт киһи кистэлэҥэ» кинигэтиттэн
«Айар» кинигэ кыһата.
