Аартыга аһаҕас, суола киэҥ, аргыһа элбэх буола турдун

Ааптар: 
Бөлөххө киир:

Үс кут — үс сэргэ» өрөспүүбүлүкэтээҕи уопсастыбаннай хамсааһын үлэтэ тиһиктээхтик салҕанар.

Бу хамсааһын  саха литэрэтиирэтин төрүттээччи, норуот тылынан уус-уран айымньытын утумнаах хомуйааччыта, култууратын чинчийээччитэ, сырдатааччыта, төрөөбүт норуотун олоҕун кырдьыгын, инникитин анаарбыт айымньылардаах Алексей Елисеевич Кулаковскай — Өксөкүлээх Өлөксөй айымньыларын, көрүүлэрин ис-кутун чинчийэр, тарҕатар, үйэтитэр сыаллаах Өксөкүлээх сиэнэ, элбэх сыратын эһэтин литэрэтиирнэй нэһилиэстибэтин чинчийиигэ анаабыт  ф.н.к. Людмила Реасовна Кулаковская уонна «ОС Историческая память» диэн федеральнай партийнай бырайыак өрөспүүбүлүкэтээҕи уопсастыбаннай сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Саргылана Александровна Неустроева, Өксөкүлээх сиэнэ Конон Атосович Кулаковскай буолан санааларын холбоон тэрийбит хамсааһыннара буолар.

Бу хамсааһын 2017 сыллаахха эспэдииссийэ тэрийэн Улуу Кулаковскай суолларынан, Үөһээ Бүлүү Оҥхойугар Аһыкайга 1905 сыллаахха туруорбут үс сэргэтиттэн (саха аймах буор кута иҥэриллибит сэргэлэрэ) саҕалаан, Өксөкүлээх Чурапчы Арыылааҕар 1904 с. ыал буолар уруу киэһэтин итирдэр утаҕа суох тэрийтэрэн, эдэрдэргэ анаан алгыстаах сэргэни анньыбыт (ийэ кут иҥэриллибит сэргэтэ) алааһынан, Тааттаҕа Кулаковскайдар төрүт өтөхтөрүгэр Учайга сылдьан, Өймөкөөн Үрэх Төрдө диэн былыр, 1924 сыллаахха, Үрэх Төрдүгэр сахалыы ыһыах тэрийбит уонна үс сэргэни (салгын кут сэргэлэрэ) алҕаан-амалыйан анньыбыт Ытык сиригэр сылдьан, аны өймөкөөннөр билиҥҥэ диэри ытыктабылынан ахтар киһилэрэ, улахан баай, меценат Сыромятников көмүлүөк оһохтоох балаҕаныгар сылдьыы буолбута. Бу балаҕаҥҥа Өксөкүлээх оһох холумтаныгар аҥар атаҕынан үктэнэн туран, сэһэргэһээри мустубут дьоҥҥо бэйэтэ суруйбут хоһооннорун ааҕан добдугуратара үһү. Онтон Томтор бөһүөлэгэр, Томтору оҕолуу күөйэ кууспут хайа үрдүгэр тахсан Өксөкүлээх таптаан олорор, суруксуттуур улахан чөҥөчөгө баара үһү.

Быйылгы айаҥҥа, кулун тутар 26 күнүттэн муус устар 2 күнүгэр диэри, «Үс кут-үс сэргэ» хамсааһын тэрийбит эспэдииссийэтигэр Үөһээ Бүлүү улууһуттан Оҥхой нэһилиэгин баһылыга Р.В.Иванов салайааччылаах ахсыа буолан кытынныбыт. Айаны иилээн-саҕалаан С.А.Неустроева уонна Кулаковскай сиэнэ К.А.Кулаковскай, Өймөкөөн улууһун култуураҕа управлениетын салайааччыта А.С.Сивцева тэрийдилэр. Томтор бөһүөлэгэр тиийбиппит өссө биир улахан тэрээһин —  20-с төгүлүн ыытыллар «Полюс холода» диэн киэҥ далааһыннаах, Санкт-Петербургтан тиийэ кэлбит ыалдьыттардаах норуоттар икки ардыларынааҕы хабааннаах бэстибээл буола турар эбит.

Үгэс курдук Үрэх Төрдүгэр Кулаковскай сэргэлэригэр көрсөн сүр көтөҕүүтэ буолла. Тэрээһиҥҥэ Өймөкөөн улууһун баһылыга Иннокентий Сивцев, Томтор нэһилиэгин баһылыга Никифор Протопопов, Дьокуускайтан, Чурапчыттан, Мэҥэ-Хаҥаластан, Тааттаттан, Өймөкөөн улууһун нэһилиэктэриттэн дэлэгээссийэлэр кэлэн көрүстүлэр. Өймөкөөн улуһун Бочуоттаах олохтооҕо, омук туристара «Легенда Полюса холода» диэн ытыктаан, махтанан ааттаабыт улуус ытык кырдьаҕаһа, төрөөбүт улууһа Тымныы полюһа буоларын сыралаһан туран дакаастаабыт Т.Е.Васильева Кулаковскай Өймөкөөннөөҕү сырыыларын туһунан наһаа кэрэхсэбиллээхтик, иһирэхтик кэпсээтэ. Дэлэгээссийэлэр Өксөкүлээх үөрэҕин аныгы ыччакка тириэрдии саҥа хайысхаларын булан хайдах туох үлэни ыыта сылдьалларын билиһиннэрдилэр. Түмсүүбүт салайааччыта С.А.Неустроева аны сайын ыам ыйыгар Новосибирскайга Кулаковскай Өймөкөөннөөҕү сэргэтин үүт-маас оҥотторон туруоруу сиэрэ-туома бэлэмнэнэ турарын, ол сэргэни номнуо оҥорор үлэлэр саҕаламмыттарын кэпсээбитин сэргээтилэр. Кулаковскай сэргэлэрин таабырына өссө да таайылла илигэ, үөрэтиллэн истэҕин аайы улуу убайбыт айымньылара олохпут оҥкулун ыйан биэрэр эбиттэрэ, күн бүгүҥҥүбүтүгэр суол арыйаллара сөхтөрүөн сөхтөрөллөрүн бэлиэтиир тоҕоостоох. Билигин саха оһуорун-мандарын, былыргы «суруктарын» үөрэтэллэр. Эдэр рунистар баар буолан эрэллэр. Кинилэр оһуорбутун руна дииллэр эбит. Онон бу сэргэлэр илдьиттэрин баҕар ким эмит таба ааҕаарай диэн санаа үөскүүр. Түмүккэ, сэргэлэр тула биһиги дэлэгээссийэбит кыттыылааҕа Андрей Алексеев бүлүүлүү оһуокайы, Чурапчы дэлэгээссийэтэ чурапчылыы оһуокайы тардан кэбистилэр. Бу ыччат дьон таһааран түһүлгэ тэниппиттэрэ дьону биир тыыҥҥа киллэрэн сүргэни көтөхтүлэр.

Тэрээһиннэр манан эрэ бүппэтилэр. Киэһэ култуура дьиэтигэр бу күннэргэ Томторго буола турар «Полюс холода» бэстибээл кыттыылаахтарын чиэстээһин буолар тэрээһинигэр, «Үс кут-үс сэргэ» айан кыттыылаахтарын билиһиннэрии буолла. Үөһээ Бүлүү улууһун култуураҕа департамена ыыппыт исписэлиистэрэ Айсен Кысылбаиков уонна  Андрей Алексеев кэнсиэргэ кытыннылар, улууспут ураты сахалыы тыынын көрдөрдүлэр. Уолаттарбыт кырыымпа дорҕоонугар уйдаран, бу үстүрүмүөҥҥэ бэркэ оонньуулларын истэн, көрөөччүлэр олус үөрэн, астынан «браво!» хаһыы ньиргийэ түспүтэ үчүгэйэ бэрдэ! Мин истэ олорон «Биһиги, үөһээ бүлүүлэр!» диэн киэн туттар санааҕа сүр күүскэ куустардым!

Иккис күн саха балаҕаныгар улахан кэпсэтии ыытылынна. Кулаковскай айымньыларын философиятыгар олоҕуран, эдэр ыччаты иитии саҥа суолун тобулан хаһыс да сылын үлэлии олорор Павловскай оскуолатын учууталлара үөрэнээччи-учуутал-төрөппүт-уопсастыбаннас ыкса алтыһар, биир сыалга түмсэр үлэлэрин сырдаттылар. РФ, СӨ Бочуоттаах тутааччыта Петр Петрович кэргэнин Галина Васильевна Егорованы кытары олус интэриэһинэй көрсүһүү буолла. Ол курдук, кинилэр 2014 сыллаахха Ригаҕа Кулаковскай «Сайын кэлиитэ» поэматынан ыһыах тэриллибитин туһунан сэһэргээтилэр. Сэминээр кэмигэр эспэдииссийэ сорох кыттыылаахтара «Полюс холода» бэстибээл Алыһардаах күөлгэ буолар тэрээһинигэр сырыттылар. Бэстибээлгэ СӨ Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлэ Андрей Тарасенко, Чурапчыттан физкултуура уонна успуорт институтун ректора Иннокентий Готовцев, уо.д.а. ыалдьыттаатылар. Андрей Тарасенко  «Үс кут-үс сэргэ» хамсааһын бу хайысхаҕа үлэтэ туризм сайдарыгар олук уурарын биһирээтэ уонна өйүүрүн биллэрдэ. Онуоха тэрээһин кыттыылаахтара бары ытыс тыаһынан үөрүүлэрин биллэрдилэр. Эспэдииссийэ салайааччылара С.Неустроева, К.Кулаковскай  «Үс кут-үс сэргэ» уопсастыбаннай хамсааһын Үөһээ Бүлүү-Чурапчы-Өймөкөөн улуустарын ситимниир туристическай маршруту тэрийии улахан суолталааҕын сиһилии кэпсээтилэр.

Эспэдииссийэ салгыы Сэйимчээҥҥэ барар суолу тутуста. Өксөкүлээх онно кыстаан турар. Ытык киһибит ол кыһын хас биирдии хонугун суруйан-тиһэн хаалларбыта «Сеймчанский дневник» диэн бэчээттэнэн балачча тарҕанна. Аччык, тыбыс-тымныы балаҕаҥҥа олорбут. Кини манна «Сайын кэлиитэ» бэйиэмэтин суруйбута. Суруйар иэйии куустаҕына ойуурга, айылҕаҕа тахсар. Хаар бөҕөнү кэһэн, кулуһун оттон чэй өрүнэн иһэрин сөбүлүүр эбит… уонна дьэ суруйар!

Сэйимчээҥҥэ дэлэгээссийэбититтэн уолаттарбытын ыытарга сөбүлэһэн араҕыстыбыт. Онно сахалыы саҥарар киһи суох. Ол эрээри, куттарынан, эттэринэн-хааннарынан сахалыы саҥаҕа, култуураҕа тардыһыылара күүстээх. Сахалар кэлэллэрин сылы-сыллаан кэтэһэллэр эбит. «Биһиэхэ ыһыахта тэрийиҥ», — диэн өймөкөөннөртөн көрдөспүттэр эрээри, дьаҥ туран, эмиэ да үп-харчы олуйуута туорайдаһан, күүппүттэрэ номнуо икки сыл буолбут. 2000 сыллар саҥаларын эргин Магадан, Иркутскай сахаларынан, кырдьаҕастара баар эрдэхтэринэ Ю.И.Васильев-Дьаргыстай курдук сахатын тылын өрө туппут киһи хаста да тиийэ сылдьыбыттаах. Олохтоохторго САССР тэриллиитин, өрөспүүбүлүкэ гиэрбэтин, былааҕын, Өрөгөй ырыатын сиһилии сырдаппыттарын, олохтоох дьон улаханнык долгуйан, бэл, ытамньыйбыттарын сөҕөн ахтара.  Биһиги уолаттарбыт Сэйимчээҥҥэ тиийэн бүлүүлүү үҥкүүлэрин тардыбыттарын сахалыы саҥарбат сахалар хайдах ылыммыттара буолуой…

«Үс кут-үс сэргэ» хамсааһын  кыаҕыран, утумнааччылара кэҥээн, хамсааһын далааһыннанан эрэрин илэ көрөн сүргэбит көтөҕүллэн кэллэ. Биир санаа арахпата: баччааҥҥа диэри Улуу Өксөкүлээххэ музей тэриллэ илик! Тас дойдуттан кэлэр туристар анал түмэли көрүөхтэрин баҕаралларын этэллэр эбит да, хомойуох иһин «суох» эрэ дииргэ тиийэллэр эбит…

Людмила Реасовналыын чэйдии олорон ирэ-хоро кэпсэтэн, санаабытын атастаһан турардаахпыт. Нуучча норуотун биир чулуу кыыһа, Сибиирдээҕи традиционнай норуот Академиятын тэрийбит, астроэколог, Кулаковскай «Ойуун түүлэ» айымньытын нууччалыы тахсыытын хаста да аахпыт, үөрэппит Римма Петровна Зверева: «Сахалар улуу норуот эбиккит. Кытайдар Конфуцийдаахтарын курдук эһиги Кулаковскайдааххыт!»- диэн сөҕөн эппитин, омук үөрэхтээхтэрэ Кулаковскайга итинник сыананы биэрэллэрин кэпсэтэ, үлэбитин хайдах салгыы сайыннарар наадатын торумнаһа олорон, научнай-практическай кэмпириэнсийэлэри тэрийии наада, ону ким иилиир-саҕалыыр дэспиппитигэр Людмила Реасовна: «Оттон бу эһиги бааргыт дии! Эһиги тэрийдэххитинэ тэрийиэххит», — диэн баран ып-ырааһынан көрүтэлээн кэбиспитэ субу баардыы көстөн кэлэ турар.

«Үс кут-үс сэргэ» хамсааһын силиһэ-мутуга дириҥ, толкуйа киэҥ. Өксөкүлээҕи утумнааччылары элбэх үлэ күүтэр. Олортон бастакынан, аны сайын, былыр-былыргыттан саха интэлигиэнсийэтин үөрэххэ тардыһыытын уйата буолбут Новосибирскай куоракка Кулаковскайдыы ыһыах ыһыллан, Өймөкөөннөөҕү сэргэлэрин үүт-маас үтүгүннэриллибит сэргэтэ анньыллыа. Ол эрэн, «Үс кут- үс сэргэ» тэрээһиннэригэр култуура үлэһиттэрэ, учууталлар хото кытталлара бириэмэ ирдэбилэ буолбутун өйдүүр  кэм кэлбит. Улуустар дэлэгээссийэлэрэ бэйэ-бэйэбитин кытары санаа атастаһар тэрээһиммитигэр болдьохтоох бириэмэ анаммыта буоллар диэн бары кэриэтэ баҕа санааларын этиннилэр.

Саргылаах тэрээһин норуоту түмтүн, Өксөкүлээх аартыга аһаҕас, суола киэҥ, айана ыраах, аргыһа элбэх буоллун диэн туран — көрсүөххэ диэри, Өймөкөөн!

Светлана Копыленко,

«Историческая память» өрөспүүбүлүкэтээҕи уопсастыбаннай түмсүү сэбиэтин чилиэнэ,

Үөһээ Бүлүү.

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0