Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии сылларыгар Саха сирин холкуостарыттан фронт туһатыгар 55 тыһыынча сылгы хомуллан барбыта.
edersaas.ru
Ыраах Дьааҥыттан сэриигэ дьону ылбатахтара, ол оннугар сылгыбыт Украинаҕа тиийэ үүрүллэн барбыта. Сылларынан көрдөххө, 1942 с. — 475, 1943 с. — 51, 1944 с. — 1829, 1945 с. — 1053 сылгы илдьиллибитэ. Сүүрбэ сыллааҕыта “Якутзолото” балыыһатыгар 90 саастаах Иванов Николай Иванович диэн нуучча оҕонньорун көрсөн, кэпсэтэн турардаахпын. Кырдьаҕас олох дьүлэй этэ, мин Дьааҥыттан сылдьарбын истэн, сэрии сылларыгар Дьааҥыга үлэлээбитин, Саккырыырга тыа хаьаайыстыбатын уонна сир салаатын салайбытын кэпсээбитэ. Улуус оччотооҕу сылгыһыттарын билэрэ сөхтөрбүтэ. Бэйэтэ бэтэринээр үөрэхтээх эбит, кэлин Совмиҥҥа тыа хаһаайыстыбатын инсрукторынан үлэлээбит. Кини этэринэн, Дьааныга промышленность үөскүүрүнэн, олохтоох сылгыны көлө оҥосторго эрдэттэн бэлэмнээбиттэр. Сэрии сылларыгар хас холкуос аайыттан сылгы хомуйан, “Дальстрой”, “Аэрогеодезия” экспедицияларыгар, өрүс пароходствотыгар, ойуур хаһаайыстыбатыгар тыһыынчанан аты үлэлэппиттэр. Элбэх көлө наада диэн, бастаан «Кыһыл Чолбон”, “Социалистическай хардыы» уонна “Каганович» холкуостары эһэн, көлө базаларын тэрийэргэ былааннаабыттар.
Дьааҥыттан сылгыны бастакы үүрүү 1942 с атырдьах ыйыгар саҕаламмыт, 120 сылгыттан сүүмэрдээн, 110 сылгыны үүрүүгэ бэлэмнээбиттэр. Хомуллубут сылгылары зоотехник Гринько салайар хамыыһыйата тутан, кээмэйдээн аһарар, онуоха сылгы арҕаһын үрдүгэ 130 см намыһах буолуо суохтаах эбит.
Холкуостар бастаан сылгыны биэриини утарса сылдьыбыттар, онтон «Заготживконтора” атыылаһар сыаната үрдүк буолан, дохуот аахсар сыалтан уонна байыаннай дьаһал буолан сөбүлэспиттэр. Сылгы сыаната 3,1-4,5 тыһ. солк. үһү, онтон олохтоох сыана 1,5 тыһ. солк. эрэ эбит. Сылгыны үүрүү суол устатын тухары кистэлэҥ буолара. Биир сырыыга 150 сылгыны мунньан баран, алта-сэттэ киһи (биир сылгыһыкка нуорма 25 сылгы) дуогабардаһан, Дьааҥыттан Алдан өрүскэ диэри 100 көстөөх сири оруобуна биир ый үүрэн тиэрдэллэрэ. Ол айан кытаанаҕын аҕаларбыт кыратык холуочуйдахтарына эрэ кэпсээччилэр. Сылгыны сүтүгэ суох тиэрдибит сылгыһыттарга “Дальстрой” икки куул эбиэс, киирсэбэй саппыкы уонна анал таҥас бириэмийэ биэрэр эбит. Дьааҥыттан сэрии сылларыгар уонна кэлин даҕаны “Дальстрой” тэрилтэлэригэр 1520, Дьугдьуур көмүһүн тэрилтэлэригэр 1000, Украина сиригэр 2000, Алдан шахталарыгар 704 сылгы илдьиллибит.
Сылгыны 1942 с. бастакы үүрүүгэ удьуор сылгыһыттар, мин таайдарым Колесов П.С., Колесов Е.С., аҕам Колесов И.С., Горохов В.И., оттон салайааччынан Горохов Е.К. сылдьыбыттар. Маршрут ситэ оҥоһуллубатах буолан, аара ыал аайы ыт да, сылгы да элбэх буолан, олус эрэйдэммиттэр. Кылагырга, Алдаҥҥа, диэри аҕыс сылгыны сүтэрэн тиийбиттэр. Ол иһин сууттаары гыммыттарын, совнарком Илья Винокуров бэйэтинэн орооһон, дойдуларыгар этэҥҥэ кэлбиттэр. Сүппүт сылгылартан иккитэ дойдуларыгар төннөн тиийбиттэр.
Бу ыарахан үлэҕэ төһө сылгыһыт сылдьыбыта үчүгэйдик суруллан хаалбатах, ситэтэ суох отчуоттарынан маннык дьон сылдьыбыттара биллэр: Табалаахтан (“Саҥа суол”, “Сырдатыы” холкуостартан) – Филимон Хадчеев, Прудецкай А.И., Прудецкай Г.Е., Слепцов Н.Х., Атласов А.П., Горохов Г. П., Юмшанов Н.А. Сартаҥтан (“Кыһыл Октябрь”, ”Социализм суола” холкуостартан) – Неустроев Н.Я., Слепцов И.Н., Аммосов Г.А., Слепцов Н.А., Слепцов Х.Е., Аммосов В.А. Дьааҥы нэһилиэгиттэн («Социалистическай хардыы», “Кыһыл Чолбон” холкуостартан) — Гуляев И.А., Колесов П.С., Колесов И.С., Колесов Е. С., Горохов Е.К., Горохов Х.Ф., Потапов В.Д., Горохов В.И. Боронуктан (“Победа”, “Кыһыл маяк” холкуостартан) – Потапов А.Х., Слепцов Р.Р., Потапов Е.Н., Горохов А.А., Слепцов М.Н., Слепцов Н. Н., Слепцов И.Г., Слепцов В.М., Слепцов В.Н. Адыаччыттан (“Киров”, “Кыһыл Маай” холкуостартан) Горохов П.П., Чириков И.Д., Горохов П.Е., Потапов В.Н., Горохов Е.Е. Боруулаахтан (“Үүнүү», “Кыһыл суол” холкуостартан) — Божедонов Г.Д., Юмшанов П.Н., Кычкин С.И., Потапов П.П. Дулҕалаахтан (“Коммунизм суола”, “Кыһыл ыллык” холкуостартан) – Старостин Т.С., Ефимов Ф.Г., Чукров И.И., Татаринов И.Т., Горохов У. И., Васильев Н.Н. Арыылаахтан (“Большевик”, “Социализм кыһата» холкуостартан) — Слепцов М.И., Мандров С.П., Слепцов И.В., Слепцов П.Х., Слепцов И.Н., Другин В .Х., Слепцов П. Суордаахтан (“Сталин”, “Стахановец” холкуостартан) — Старостин Г.С., Стручков К.Е., Васильев А.Д., Стручков И.И., Васильев Н.Ф., Слепцов Г.Н. Элгэстэн (“Ленин суола” холкуостан) — Сыроватскай П.М., Сыроватскай К.М. Эҥэттэн (“Ленин”, “Кыһыл сулус” холкуостартан) — Слепцов Т.Д., Бурцев К. Н., Стручков И.Е., Рожин К.И.
Сылгы үүрүүтүгэр сырыыны-айаны кыайар эрэ дьон барар эбиттэр. Аара айаҥҥа диэн түөрт киилэ хара бурдук, плитка чэй, кыыймыт арыы өйүөлэнэн, уонунан үрүйэни, бадарааннаах алыылары, таас систэри туораан, биир ыйы быһа айаннаан, Алдан өрүскэ Кылагыр диэн борохуоттар тохтуур сирдэригэр тиэрдэн, баарсаҕа куруустуур эбиттэр. Дьааҥы сылгыһыттара итинник сындалҕаннаах үлэлэринэн Улуу Кыайыыны уһансыбыттара.
Илья Колесов, сылгыһыт уола, тыа хаһаайыстыбатын бэтэрээнэ, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru