Балаҕан ыйын 19 күнэ – Чурапчы көһөрүллүүтүн Кэриэстэбилин күнэ.
Мин кэргэним Николай Максимович Сибиряков эбэтэ Мария Михайловна Попова-Эбээ Маайа Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии огдообото, 1942-1944 сс. Чурапчы көһөрүллүүтүн кыттыылааҕа этэ. Кини кэргэнэ Төлөй нэһилиэгин «Калинин» холкуос туруу үлэһитэ Егор Ильич Попов 1942 сыл сайыныгар, бэс ыйынааҕы саамай улахан хомуурга, бэбиэскэ тутан аармыйаҕа барбыт. Ити сыл күһүнүгэр Чурапчыттан 41 холкуос хоту үс оройуоҥҥа – Кэбээйигэ, Эдьигээҥҥэ уонна Булуҥҥа көһөрүллүбүтэ. Эбээ Маайа, оччолорго 30-чалаах эдэр дьахтар, түөрт саастаах кыыһа Шураны илдьэ холкуоһун кытары Кэбээйи Тыайатыгар кыс хаар түһүүтэ тиийбиттэр. Бөһүөлэк таһыгар быраҕыллыбыт балаҕаннары биэрбиттэрин оҥостон олохсуйбуттар. Сарсыарда тыҥ хатыыта туран оҕолорун бойбоччу таҥыннаран, уу хааһынан үссэннэрэн, ааны дүлүҥүнэн баттатан баран, суох балыгы муҥхалаан сордоммуттар. Тоҥуу хаары күрдьэн былас холобурдаах мууһу нэһиилэ көйөн, отучча ойбону, хас да чардааты алларан муҥхалыыллара күөл ньамаҕын эрэ баһан таһаарар эбит. Сэниэ-сылба эстэн барбыт, ыалдьыбыт-быстыбыт үксээбит. Кыһын оройо ааһыыта сэбиэт бэрэссэдээтэлэ кэлэн: «Интэринээккэ асчыт наада», – диэн киһи көрдөөбүтүгэр, холкуоһа Маайаны ыыппыт.
Оскуола Харыйалаах диэн бөһүөлэктэн бэрт тэйиччи сиргэ турар буолан, быһаччы «Харыйалаах оскуолата» дэнэр эбит. Интэринээккэ хас да нэһилиэк оҕолоро олорор, ол иһигэр Чурапчыттан көһөрүллүбүт Төлөй, Болтоҥо уонна Арыылаах оҕолоро баар эбиттэр. Эбээбит бастаан тиийэээт, интэринээт балаҕана олус тымныытын, өссө хас да ыалдьан (оччолорго хоргуйан да охтубуту «ыалдьыбыт» дииллэрэ) сытар оҕо баарын көрөн салла санаабыт уонна харытын ньыппарынан күүстээх үлэҕэ туруммут. Оскуола сэбиэдиссэйэ нуормалаан биэрбит аһын астаан оҕолору аһатарын таһынан, таҥастарын бэрийэр түбүгэр түспүт, алдьаммыты абырахтыыр, арыычча обургуларга бэйэлэригэр хабайтарар буолбут. Тымныыта бэрдиттэн таҥастыын утуйар уонна атын уларыттара суох буолан, эрэйдээхтэр таҥастара-саптара илдьирийэн бүппүт. Сап кэлиэ дуо? Инньэ гынан, быраҕыллыбыт эргэ куулу утахтарынан сыыйан, ону хатан, сап оҥорон тигэр эбит. Дойдутуттан иистэнэр массыынатын илдьэ барбыт буолан, олохтоохторго ону-маны тигэн, ол төлөбүрүн кыра балыгынан биэрэллэринэн Чурапчы оҕолорун эбии аһатар буолбут. Инньэ гынан, бу барахсаттар, төһө да уойан-тотон барбаталлар, сыыйа өрүттүбүттэр.
Эбээ Маайа Тыайа дьонун куһаҕаннык санаабат этэ. Олохтоохтортон Лугинов Өлөксөйдөөх диэн ыалы уонна оскуола учууталларыттан Мэҥэттэн төрүттээх Ксения Алексеевнаны өйдүрэ, хомойуох иһин, ханнык нэһилиэгин уонна араспаанньатын умнубут этэ.
«Биһигини өлөр өлүүттэн быыһаабыттара»
Тыайа (Харыйалаах) оскуолатыгар учууталлаабыт Ксения Алексеевна Харитонованы көһөрүүгэ сылдьыбыт Чурапчы оҕолоро бары истиҥник саныыллар. «Харах уулаах ахтыылар» диэн 2002 сыллаахха тахсыбыт кинигэҕэ иитэр-үөрэтэр үлэ бэтэрээнэ Евдокия Барашкова маннык ахтар: “Сылтан ордук үөрэнэрбэр үс учуутал үлэлээбитэ. Бастакы учууталбытын ньиэрбэ ыарыһах диэн Дьокуускайга илпиттэрэ, иккис учууталбыт Тарабукин диэн Чурапчы киһитэ сэллик буолан өлбүтэ. Кинини Харитонова Ксения Алексеевна диэн Мэҥэ Хаҥалас кыыһа солбуйан, дьэ, киһилии үөрэммиппит. Сарсыарда ахсын Советскай Сойуус Гимнин ыллыырбыт, учууталбыт фронт балаһыанньатын кэпсиирэ. Биирдэ Зоя Космодемьянская хаартыскатын көрдөрө-көрдөрө кэпсээбитигэр, бары ытаспыппыт”.
Хайдах усулуобуйаҕа үөрэммиттэрин туһунан Мария Спиридонова бу кинигэҕэ маннык суруйбут: «… иккис сылыгар Харыйалаах диэн Тыайа оскуолатыгар үөрэммитим. Ыалдьан сор бөҕөнү көрбүтүм. Оскуолабыт интэринээттэн икки биэрэстэ курдук ырааҕа. Эчи, тоҥон-хатан аҕай биэрбиппитин билигин да умнубаппын. Оскуола наһаа тымныыта. Соммутун, былааппытын, үтүлүкпүтүн кэтэн олорорбут. Чэрэниилэбит тоҥо турара, онон хоонньубутугар уктан олорон суруйарбыт..»
Үөрэнэр-олорор усулуобуйа ыараханын учуоттааннар, учууталлар барахсаттар (дьиҥинэн кинилэргэ, атын сиртэн тиийэн үлэлии-хамсыы сылдьар эдэр дьоҥҥо, туох дэлэй аһа-үөлэ, таҥаһа-саба кэлээхтиэй?) үөрэнээччилэригэр төһө кыалларынан көмөлөһө сатаабыттарын туһунан Варвара Абрамова маннык эппит: «Сырдык үтүө санаалаах учууталларбыт биһигини өлөр өлүүттэн быыһаабыттара. Гаврил Николаевич Баишев сэриигэ бараары туран, биэсэлкэтин сабыытын туура тардан биэрбитинэн Ксения Алексеевна Шура Смирниковаҕа ырбаахы тигэ охсубута дии. Оччолорго Шура төгүрүк тулаайах этэ. Оскуолабыт сэбиэдиссэйин Роман Михайлович Федоровы мэлдьи саныыбын. Ити ыарахан кэмҥэ миигин күн аайы киллэрэн эбиэттэтэрэ, онтон интэринээккэ көһөрөн ылбыта. Киниэхэ тыыннааҕар көрсөн махталбын эппэтэх хомолтолоохпун…»
Эдэркээн учуутал кыыс
Үгүс оҕо махталын ылбыт учуутал кыыс туһунан сиһилии билээри мин Төҥүлү оскуолатын мусуойун кытары сибээстэһэ сылдьыбыппар, Ксения Алексеевна ииппит балтын, Марианна Харитонова-Товарованы, кытары тиксиһиннэрбиттэрэ. Кини биэрбит докумуоннарынан биллэххэ, Ксения Алексеевна Төҥүлү орто оскуолатын бүтэрээт, 1941 сыл күһүнүттэн учууталынан ананан, 1946 сыллаахха диэри Кэбээйи оройуонугар үлэлээбит. Бастаан Кэбээйи ситэтэ суох, Куокуй начаалынай, онтон Тыайа биэс кылаастаах оскуолатыгар учууталлаабыт.
Чурапчыттан көһүүгэ тиийбит оҕолор ахтыыларынан сылыктаатахха, Тыайа (Харыйалаах) оскуолатыгар 1943-1944 үөрэх дьылыттан үлэлээбит. Баара эрэ 21 саастаах кыыс элбэх ноҕуруусканы сүкпүт: Варвара Абрамова кинини физкультура учууталын быһыытынан өйдүүр, Евдокия Барашкова үһүс кылааска үөрэппитэ диир, оттон Ксения Алексеевна бэйэтин ахтыытыгар суруйбутунан, военруктаабыт уонна пионер баһаатайынан үлэлээбит. Ону таһынан оччолорго учуутал тустаах үлэтин таһынан, элбэх уопсастыбаннай ноҕуруускалаах буоларын саныаҕыҥ. Ол курдук, хомсомуол маҥнайгы сүһүөх тэрилтэтин салайыы, нэһилиэнньэҕэ политинформацияны оҥорон, сэрии хаамыытын билиһиннэрии, араас субуотунньуктары тэрийии, сойуомҥа сурутуу, аармыйа пуондатыгар анаан сылаас таҥас тигиитин тэрийии о.д.а. курдук эппиэттээх сорудахтар учууталларга сүктэриллэрэ.
Дьэ маннык үлэ үөһүгэр сылдьыбыт эдэркээн учуутал кыыс бэйэтин үтүө санаатынан, аһыныгас майгытынан күүс өттүнэн көһөрүллэн тиийбит Чурапчы дьонугар умнуллубат, махталлаах өйдөбүлү хаалларбыт.
Тоҕо ахтыбатаҕай?
Биир ыйытыы күөрэйэр – көһүүгэ сылдьыбыт оҕолор кэлин улаатан баран, учууталларын сирэй көрсөн, махтаналларын биллэрбиттэрэ буолуо дуо? Саха сэмэй, иһигэр иитийэхтиир иэйиитин таһыгар таһаарбат, ону ааһан наһаа ытыктыыр киһитигэр төрүт биллэ-көстө сатаабат, ыраахтан сылдьан сүгүрүйэр.
Ксения Алексеевна сааһыран, бочуоттаах сынньалаҥҥа олорон, 1942-1944 сыллардаах Чурапчы көһөрүллүүтүн туһунан матырыйааллар хаһыаттарга тахсалларын, оҕолор кини аатын ахталларын син түбэһэн көрөрө, ааҕара чахчы. Ол эрээри, ити ыарахан кэмнэргэ кини эдэркээн сылдьан туох да уратылааҕы буолбакка, учуутал быһыытынан оҥоруохтааҕын оҥорбут курдук санаабыт быһыылаах. Инньэ гынан ити кэрдиис кэм туһунан тугу да кэҥэтэн суруйбатах диэн сэрэйиэххэ эрэ сөп.
Марианна Харитонова-Товарова соторутааҕыта эдьиийин архыыбыттан Төлөйтөн төрүттээх Иван Захаров көһөрүү сылларын туһунан ахтыытын булан ылла. Ол аата – Чурапчы оҕолоро, үөрэнээччилэрэ киниэхэ кэлэн барбыттар, махталларын тиэрдибиттэр эбит!
Түмүк тыл оннугар
Тыайаҕа мин 2015 сыллаахха командировкаҕа тиийэ сырыттахпына, оскуола учууталлара «Билиибит кыһата» диэн оскуола 70 сыллаах үбүлүөйүгэр анаммыт дьоҕус кинигэни бэлэхтээбиттэрэ. Онно Харыйалаах оскуолатын учууталларын испииһэгэр сэрии ыарахан сылларыгар үлэлээбит, оҕо аймах саамай махталынан ахтар учууталлара – Ксения Алексеевна Харитонова уонна Гаврил Николаевич Баишев (учууталлыы сылдьан аармыйаҕа ыҥырыллыбыт) ааттара хомойуох иһин суох…
Одьулуун оскуолатын учуутала, поэт Иван Попов-Байдам ийэтэ Александра Ивановна Попова (көһөрүү саҕана тулаайах Шура Смирникова) сааһын тухары махталынан ахтыбыт учууталыгар анаан маннык хоһоону 2002 с. суруйбут:
Махтанабын!
(1942-1944 сс. Тыайаҕа көһөрүллүбүт Чурапчы оҕолорун
үөрэппит Ксения Алексеевна Харитоноваҕа)
Үөрэппит эн оҕоҥ оҕото
Махталбын Эйиэхэ тиэрдэбин,
Бу күннүү сырдыктаах олоххо
Үтүөнү үрдүктүк тутабын.
Мин ийэм махталлаах тылынан
Бу сиргэ олукпун уурбутум,
Кэрэни кэрэхсиир тыынынан
Учуутал идэтин талбытым.
Өрүүтүн үөрүүнэн ахтыллар
Учуутал! Эн аатыҥ ааттаннын,
Ийэттэн оҕоҕо бэриллэр
Махтал тыл үйэни дабайдын.
Сүүс сылы курдары сүүрэлиир
Үтүө күүс өрүүтүн баар буоллун.
Эн аатыҥ ыччакка ахтыллар
Номоҕор мин тылым холбостун.
Эн курдук аһыныгас майгылаах
Учуутал ахсаана элбээтин.
Айылҕа бараммат сырдыктаах,
Үөрэхпит ол курдук буолуохтун.
Мин махтанабын бүгүн Эйиэхэ,
Билиини тарҕатар ытык Киһиэхэ,
Сүгүрүйэбин күн-күбэй ийэм аатыттан —
Уоттаах сыл эдэркээн Учууталыгар!
Раиса Сибирякова, «Саха сирэ», edersaas.ru