Быйыл өрөспүүбүлүкэтээҕи XIV Олоҥхо ыһыаҕа өҥ буордаах Өлүөхүмэ, айылҕа анаан-минээн айбыт Аанньаах Хочотугар буолуоҕа. Ыһыахха диэри аҕыйах күн хаалла.
Ыһыах буолар!
Олоҥхо ыһыаҕын өссө былырыын Өлүөхүмэҕэ ыытыахтаахтар этэ да, дьаҥынан сибээстээн быйылгыга көһөрбүттэрэ. Хойукка диэри ыраахтан олорон ыытыллыан сөп диэн чопчута быһаарыллыбакка турбута. Аҕыйах ый анараа өттүгэр “бэс ыйын 19-21 күннэригэр олоҕурбут көрүҥүнэн ыытыллар” диэн биллэрээттэрин кытта, тэрийээччилэр, олохтоохтор күнү-дьылы аахсыбакка, үлэ үөһүгэр түспүттэрэ. Санатан эттэххэ, 2010 сыллаахха СӨ норуоттарын V спортивнай оонньууларын кэнниттэн Өлүөхүмэҕэ улахан тэрээһин ыытылла илик. Онон дьон-сэргэ ыһыаҕы долгуйа кэтэһэр. Ыһыах буолар!
Аанньаах Хочотугар
Өлүөхүмэ улууһун баһылыга Николай Харбин иһитиннэрбитинэн, ыһыах буолуохтаах сиригэр – Аанньаах Хочото улахан тутууларын, ат сүүрэр сирин тутууну өссө былырыын бүтэрбиттэр. Билигин хаалбыт кыра үлэлэри ситэрэллэр. Дьаҥынан сибээстээн баар ирдэбиллэр дьон тоҕуоруһа мустар сиригэр быйыл өссө күүһүрдүлэр диэн этэр. Хас биирдии тэрээһини ирдэниллэр миэрэлэри тутуһан ыытыахтаахтар.
Тыһыынчанан кыттааччы
“Бастакы суоттаныынан тэрээһиҥҥэ үс тыһыынча кыттааччы кэлиэ диэн былааннаабыппыт. Билигин ыарыы тарҕаныытын бохсор инниттэн, хааччахтыыр миэрэлэр, ирдэбиллэр күүһүрдүлэр. Айана ыраах диэн итиэннэ атын даҕаны төрүөттэринэн сорох ыраахтан кэлэр дэлэгээссийэ аккаастанна. Бэс ыйын 1 күнүнээҕи туругунан, кэлэр улуустар киһилэрин ахсаанын бигэргэтэн, быһыыны ылан бэлэм олороллор. Сорохтор бу күннэргэ биллэриэхтээхтэр.
Култуура тэрээһинигэр сүрүннээн олохтоохтор кыттыахтара. Ол иһин нэһилиэнньэ ортотугар быһыыны ылыы туһугар күүстээх үлэни ыытабыт. Нэһилиэнньэ 70 бырыһыана быһыыны ылыахтаах, күн бүгүн 40 бырыһыаҥҥа тэҥнэстэ”, — диэн улуус баһылыга Николай Харбин этэр.
Ыһыахха — 16 эбийиэк
“Дьону түһэрэр, аһатар сир барыта быһаарыллыбыта, бэлэмнэнии үлэтэ бара турар. Өлүөхүмэ улууһугар гостиница тарбахха баттанар. Ол иһин ханнык баҕарар улууска курдук, сүрүннээн үөрэх тэрилтэлэринэн – уһуйааннарынан, оскуолаларынан, тиэхиньикумунан олохтуохпут. Санитарнай-эпидемиологическай миэрэлэри тутуһууга рециркуляторыгар тиийэ барытынан хааччыллан тураллар. Уопсайа, 16 эбийиэк анаммыта.
«Аанньах Хочотун» иһигэр-таһыгар дьону аһатыыга эмиэ туспа ирдэбил баар, хоруона утары быһыыны ылбыт буолуохтаахтар”, — диэн улуус баһылыга эбэн этэр.
Үс күннээх түүн
Ыһыах бырагыраамата, олоҥхоҕо этиллэринии, үс күннээх түүнү хабар. “Бу бээтинсэҕэ, бэс ыйын 4 күнүгэр режиссерскай-туруорар бөлөх миэстэтигэр тиийэн эрэпэтииссийэ саҕаламмытынан барыаҕа. Ыһыах сүрүн туруорааччыта – Павел Колесов. Сүрүн сүбэһит – Андрей Борисов. Онон тэрээһин үөрүүлээх аһыллыыта интэриэһинэй буоларыгар эрэллээхпит. Быһа холуйан 1,5 тыһыынча киһи кыттыаҕа. Итинтэн 600-тэн тахсата оҕо. Видеонан кыра-кыра бөлөхтөрүнэн бэлэмнэнии саҕаламмыта.
Билигин чопчу кыттар дьону аттарабыт, аҕалыы-илдьии боппуруоһун тыырабыт. Тендер биллэриллэн, “Кэрэ” ателье кыайан, таҥас-сап сүрүн өттө былырыын бүппүтэ. Билигин ситэрэ-хоторо сылдьабыт. Ыһыах сиэригэр-туомугар туттуллар мал-сал, иһит-хомуос ылыллан бэлэм турар”, — диэн култуура управлениетын начаалынньыгын солбуйааччы Мария Ларионова иһитиннэрэр.
Олоҥхоҕо олоҕуран
— Тэрээһин үөрүүлээх аһыллыыта бэс ыйын 20 күнүгэр буолуоҕа. Барыта сахалыы сиэри-туому тутуһан барыаҕа. Сүрүннээн олоҥхо көстүүлэригэр олоҕурар. Манна ХИФУ бэрэпиэссэрэ, филолог Василий Илларионов “Олоохунаҕа олоҥхолоон ааспыт олоҥхоһуттар” кинигэтэ олук буолла, биһиги улууспутугар 19-с үйэҕэ олоҥхолоон уонна олорон ааспыт олоҥхоһуттары дьоҥҥо билиһиннэрэр соруктаах.
Өлүөхүмэҕэ олоҕу түстээбит, бастакы олохтоохтор — эбэҥкилэр. Онон тэрээһин аһыллыытыгар сүрүннүүр дьоруойдарынан кинилэр буолуохтара, — диэн кылгастык билиһиннэрдэ.
Олоҥхоһуттар
Ханнык баҕарар Олоҥхо ыһыаҕар сүрүн киэргэтэр, сиэри ситэрэр дьонунан олоҥхоһуттар буолаллар. Улуустааҕы култуура управлениетын начаалынньыгын солбуйааччы: “Бүгүҥҥү туругунан, уопсайа, 80-ча олоҥхоһут, олоҥхону толорооччу кэлэрэ биллэр. Эдэриттэн эмэнигэр, оҕотуттан оҕонньоругар тиийэ бааллар. Сүүрбэ бөлөх баар. Куонкурус оҕолор ортолоругар эмиэ ыытыллар. Манна 7 саастарыттан кыттыахтара. Олоҥхоһуттарга, уопсайа, түөрт түһүлгэ ананар: улахан дьон, ыччат, оҕо-аймах, бөлөҕүнэн толоруу.
Саха сирин биллэр-көстөр олоҥхоһуттарыттан, олоҥхону толорооччуларыттан Петр Тихонов, Гаврил Спиридонов, Валентин Исаков, Никандр Тимофеев, Владимир Данилов, Любовь Платонова, Валентина Соколова, Николай Григорьев, о.д.а. кэлэллэрин күүтэбит”, — диэн иһитиннэрдэ.
Ыһыахтыыр түһүлгэҕэ
Быйылгы Олоҥхо ыһыаҕа үгүс сонун сүүрээннэрдээх буолара биллэр. Ол курдук, олортон сүрүннэрин биэс тарбахха баттаан сэгэтэн аастахха, тэрээһин үөрүүлээх аһыллыыта өлүөхүмэлии оһуокайынан түмүктэниэҕэ. Манна Өлүөхүмэ улууһун нэһилиэктэрин баһылыктара, салайааччылара, ыһыахха кэлбит ыалдьыт баһылыктар кыттыахтара.
Ону тэҥэ, сүрүн түһүлгэҕэ добун оһуокайы таһаарыахтара. Манна улуустартан кэлбит биллэр-көстөр оһуокайдьыттар түмсүөхтэрэ.
Тимир уустарын сойууһун дьоно бэйэлэрин сатабылларын көрдөрүөхтэрэ. “Биһиги онно сөптөөх сири-уоту, малы-салы тэрийиэхтээхпит. Билигин уһаарыыга туттуллар оһоҕу, урууданы бэлэмниибит. Тимири уһаарыы Өлүөхүмэ улууһуттан саҕаламмыт диэн сабаҕалааһын баар. Умнулла быһыытыйбыт үгэспитин сөргүтээри, анаан-минээн бырагыраамаҕа киллэртэрбиппит. Манна тимири уһаарыыны сэҥээрэр дьон бааллар”, — диэн кэпсиир.
Бу иннинээҕи ыһыахтарга хомус көрүҥүн саха фольклорун көрүҥүнэн киллэрэр эбит буоллахтарына, быйыл хомусчуттарга анаан туспа түһүлгэни тэрийэллэр. Хомус аан дойдутааҕы түмэлин, киинин үлэһиттэрэ миэстэтигэр тиийэн экспонат туруоруохтара уонна оҕолор ортолоругар күрэҕи ыытыахтара.
Биллэрин курдук, Өлүөхүмэ араас омук түөлбэлээн олорор улууһа. Биирдэ ыытыллар ыһыахха барыларын түмэн, уопсай бырааһынньыгы тэрийэр соруктаахтар. Онон Саха сирин норуоттарын ассамблеятын түһүлгэтин олохтуохтара. Барыта сүүсчэкэ киһи тиийэрэ былааннанар, бэйэлэрэ ураты бырагыраамалаахтар диэн исписэлиис билиһиннэрэр.
Итини сэргэ, “Саха сирин норуоттарын фольклора” диэн өрөспүүбүлүкэ таһымнаах туспа куонкуруһу киллэрбиттэр. Долганнар, эбэҥкилэр, эбээннэр эпостарын толорууга күрэхтэһиэхтэрэ.
Туох, ханна, хаһан?
Ыһыах бастакы күнүттэн түһүлгэлэр үлэлэрэ тигинэччи саҕаламмытынан барыаҕа. Ол курдук, олоҥхо, оһуокай, хомус, саха фольклорун көрүҥнэрин, уус-уран оҥоһуктар (декоративнай-прикладной) быыстапка, тимир уустарын түһүлгэрин арыйыахтара.
Өлүөхүмэттэн силистээх Саха сирин араас муннуктарыгар уонна улууска бэйэтигэр олорор норуот маастардара Венера Макарова, Яна, Ия Чемпосовалар, Надежда Иванова, Ирина Сокорутова, Капиталина Трынкина бэйэлэрин үлэлэринэн быыстапкаларын туруоруохтара.
Успуорт күрэхтэһиитэ икки күн устата хапсаҕайга, мас тардыһыыга, “Эр бэрдэ” (пятиборьеҕа), оҕунан ытыыга, ыстаҥаҕа, ат сүүрдүүтүгэр, уопсайа, сэттэ көрүҥүнэн буолуоҕа.
Тимир ууһун күрэҕэр эбэҥки ох саатын оҥоруохтара. Итиэннэ ол оҥоһуллубут ох саанан “Далла мэндэйии” успуорт күрэхтэһиитигэр кыттыахтара.
Суруллубут – суоруллубат
“Суруллубут — суоруллубат” диэн мээнэҕэ этиллибэт. Биирдэ тэриллэр ыһыаҕынан өлүөхүмэлэр ахта-саныы сылдьар инниттэн 10 кинигэни таһаартарбыттар. Онтон үс кинигэ – эбэҥки култууратыгар. Гуманитарнай чинчийии институтун кытта үлэлэһэн “Фольклор эвенков Якутии”, “Локальные традиции эвенков” уонна хаһан да, ханна даҕаны тахса илик, аудио доҕуһуоллаах “Эвенкийский язык для начинающих” диэн үөрэх босуобуйатын таһаарбыттар. Буруолуу сылдьар кинигэлэри түөрт национальнай нэһилиэк оскуолаларынан түҥэтиэхтэрэ.
Онтон атын кинигэлэр – олоҥхоҕо, саха фольклоругар анаммыттар. Ол курдук, Өлүөхүмэттэн төрүттээх Михаил Шараборин-Кумаарап биир улахан олоҥхото “Куллуйа Куллустуур” уонна орто кээмэйдээх “Дуо Бухатыыр” олоҥхолоро күн сирин көрбүттэр. Өссө 2009 сыллаахха ХИФУ бэрэпиэссэрэ, олоҥхону үөрэтээччи Василий Илларионов Кумаарап “Улуу Даарын Бухатыыр” олоҥхотун таһаарбыт. Онон Өлүөхүмэттэн төрүттээх олоҥхоһут үс олоҥхотун үһүөннэрин ааҕааччы киэҥ араҥатыгар билиһиннэрэр кыаҕы биэрбиттэр.
Ийэ олоҥхоһут А.Е. Соловьевка ананар буруолуу сылдьар “Афанасий Соловьев олоҕо уонна олоҥхото” диэн кинигэни бэрэпиэссэр Василий Илларионов таҥан оҥорбут. Манна “Уолан Дохсун” олоҥхото киирбит. Ону таһынан, олоҥхоһут бэйэтэ чөкөтөн уура сылдьыбыт айымньыларын – тойуктарын, хоһооннорун, чабырҕахтарын, алгыстарын Василий Илларионов, Мария Ларионова түмэн, идэлээх дьоҥҥо туһалаах кинигэни бэчээттэппиттэр.
Бэс Күөл олоҥхоһута Николай Прокопьев “Кындалы Хатыас” диэн олоҥхотун гуманитарнай чинчийии института бэлэмнээбитин таһаарбыттар.
Бэлиэ тэрээһин өссө биир улахан кинигэтинэн “Фольклор олекминских якутов” диэн кинигэ буоларын ыйар. Кинигэҕэ 2018 сыллаахха Өлүөхүмэ улууһа Олоҥхо институтун кытта тэрийбит фольклорга эспэдииссийэтин чинчийиилэрэ киирбиттэр. Өлүөхүмэ сахаларын урут ханна даҕаны үөрэтиллибэтэх, сырдатыллыбатах, бэчээттэммэтэх үгэстэрэ, фольклора киирбитинэн суолталаах диэн Мария Дмитриевна чорботон бэлиэтиир. Ол курдук, кинигэҕэ үһүйээннэри былыр олоро сылдьыбыт олоҥхоһуттар, Өлүөхүмэҕэ саха фольклора маҥнай сайдыытын оччотооҕу устар ууну сомоҕолуур уус тыллаах дьон сиэннэрин, хос сиэннэрин ахтыыларыттан түмэн, сааһылаан хомуйбуттар.
Итиэннэ былырыын Олоҥхо ыһыаҕар бэлэмнэнии иитинэн ыытыллыбыт өрөспүүбүлүкэтээҕи научнай-практическай кэмпириэнсийэ дакылааттарын киллэрэн өссө биир кинигэни таһаарбыттар.
Ыалдьыттарга ханнык, туох олоҥхоһуттардаах, устуоруйалаах улууска кэлбиттэрин билиһиннэрэр сыаллаах, ыһыаҕы кинигэ сүрэхтэниититтэн саҕалыыр былааннаахтар.
Ыһыах киэргэлэ – Аал Луук Мас
Олоҥхо ыһыаҕын биир ураты киэргэлинэн, дьон-сэргэ хараҕар хатанар, хаартыскаҕа түһэрэн үйэтитэр эбийиэктэринэн Аал Луук Мас буолар. Өлүөхүмэ ыһыаҕын ытык маһа атыттартан чыҥха атын, бэйэтэ туспа устуоруйалаах. Ол курдук, Вячеслав Яроев салайааччылаах “Уран” дизайн-устуудьуйа чочуйуутунан өссө былырыын 15 миэтэрэ кэриҥэ уһуннаах сүүнэ Аал Дууп Хатыҥ Маһы туруоран дьэндэппиттэрэ.
“Аал-Дууп-Хатыҥ” диэн өлүөхүмэлэри олоҥхонон суон сураҕырдыбыт аатырбыт олоҥхоһуттара Михаил Шараборин-Кумаарап “Улуу Даарын Бухатыыр” олоҥхотуттан ылыллыбыт. Манна Аал Луук буолбакка, икки мас — дууп уонна хатыҥ ойууланар эбит. Бу икки мас эр киһи уонна дьахтар Орто дойду олоҕу саҕалыылларын туоһулуур диэн быһаараллар.
Хайдах тиийэбит?
Үгүс ааҕааччы, бука, хайдах, тугунан тиийэбит диэн туоһулаһыа. Тустаах ыйытыыга хоруйу ылаары, улуус баһылыгыттан туоһуласпыппар: “Маҕантан Өлүөхүмэҕэ диэри бөртөлүөттэр көтөллөр. Биир сырыыга 20 киһини ылар. Быйыл саҥа кэлбит “Валдай” түргэн уу ааллара уонна былырыыҥҥы курдук “Метеор”, “Ракета” күннэтэ сылдьыахтара.
Итини сэргэ, СӨ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлэ Андрей Тарасенко кэпсэтэн, Олоҥхо ыһыаҕын күннэригэр бөлөхтөрүнэн (организованные группы) ньиэп технологическай суолунан массыыналар сырыыларын көҥүллээтилэр. Ити Аанньаах Хочотугар Олоҥхо ыһыаҕын көрүөн баҕалаахтарга биир үөрүүлээх сонун. Биллэн турар, сайаапканы бэс ыйын саҥатын хойутаппакка — бу күннэргэ улуус тэрийэр кэмитиэтигэр түһэрэллэрэ наада. Тустаах трассанан айанныырга бэйэтэ туспа ирдэбиллэрдээх. Олортон биирдэстэринэн массыына булгуччу 4 ВД, үрдүк (просвет) буолуохтаах. Тоҕо диэтэххэ, суол уустук, түһүүлээх-тахсыылаах. Бу айан суолугар анамматах, ньиэп турбатын хааччыйарга туһаныллар суол буоларын сөпкө өйдүүр наада. Онон бэйэлэрэ массыыналаах дьон массыыналара ирдэбилгэ сөп түбэһэр буоллаҕына, эрдэттэн сайаапкалаһан, бөлөҕүнэн ГИБДД арыалдьыттаах айанныахтара. Ону таһынан, өрүһүнэн дьону таһарга көҥүллээх чааһынай урбаанньыттарынан кэлиэхтэрин-барыахтарын сөп”, — диэн Николай Николаевич быһааран эттэ.
Ирдэбили тутуһабыт!
Улуус баһылыга: “Пандемия саҕаланыаҕыттан Өлүөхүмэтээҕи Олоҥхо ыһыаҕа өрөспүүбүлүкэ таһымнаах бастакы улахан тэрээһин. Хаһан баҕарар, ханна баҕарар нэһилиэнньэ доруобуйата инники күөҥҥэ тутуллар. Дьаҥ уҕараабат. Ол иһин Ил Дархан ыйааҕын, Роспотребнадзор ирдэбиллэрин хайаан да тутуһуохтаахпыт. Ыһыахха кэлэр дьонтон барыларыттан быһыыны ылыы ирдэнэр. Ыһыах тэрээһиннэрэ ыытыллар сирдэригэр ол барыта бэрэбиэркэлэниэҕэ, хонтуруолланыаҕа. Онон ыалдьыттыы, сайылыы кэлэр дьон бэйэҕитин уонна чугас дьоҥҥутун харыстааҥ, эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһыҥ диэн ыҥырабыт”, — диэн этэр.
Түмүк
Ити курдук, быйылгы Олоҥхо ыһыаҕа кэккэ уратылардаах, норуоттары сомоҕолуур бырааһынньык буолара күүтүллэр. Тэрийээччилэр Ыһыах кистэлэҥин барытын арыйбакка, ити курдук “сыана быыһын” сэгэтэн аастылар. Ыһыахха тиийбит дьон ырыаҕа ылламмыт, хоһооҥҥо хоһуйуллубут, ураты устуоруйалаах, мааны айылҕалаах, ыалдьытымсах дьонноох улууһу илэ харахтарынан көрүөхтэрэ, умнуллубат ыһыахха сылдьыахтара.
Людмила ПОПОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru
Хаартыска: http://xn--80ajpchi.xn--p1ai/article/10209