Ааспыт нэдиэлэҕэ быыбар биир сүрүн түһүмэҕэ, илии баттааһынын хомуйуу, бэрэбиэркэлээһин түмүктэнэн, бүлүтүөҥҥэ кимнээх ааттара чуолкай киирэрэ быһаарылынна. Быыбарга кыттыан баҕалаах 70 киһиттэн үһүс эргииргэ аҕыс киһи хаалла. Кинилэр кимнээхтэрий?
edersaas.ru
Быыбарга киирсээччилэртэн, илии баттааһынын хомуйууга барыта 16 хандьыдаат кыттыбыта. Быыбар киин хамыыһыйата хандьыдааттар хомуйбут илии баттааһыннарын тохсунньу 31 күнүгэр диэри туппута. Олунньу 6 күнүгэр диэри бэрэбиэркэлээн, бүлүтүөҥҥэ кимнээх чопчу киирэллэрин ааспыт нэдиэлэҕэ иһитиннэрбитэ. Санатан эттэххэ, илии баттааһынын хомуйуутуттан РЛДП лидерэ Владимир Жириновскай уонна РФКП хандьыдаата Павел Грудинин, баартыйалара Госдуумаҕа миэстэлээх буолан, босхоломмуттара. Онон быыбар бу түһүмэҕин көтүппүттэрэ.
Оттон иккис түһүмэххэ киирбит 16 хандьыдааттан тохсунньу 31 күнүгэр диэри алта киһи докумуонун туттарбыта. Уон хандьыдаат бу түһүмэҕи кыайан туораабата. Бэлиэтээн эттэххэ, бэйэ кандидатуратын туруоруммут дьон 300 тыһыынчаттан итэҕэһэ суох куолаһы хомуйуохтаахтара. Оттон баартыйалаахтар – 100 тыһыынча.
Быыбар киин хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлэ Элла Памфилова иһитиннэрбитинэн, 839 тыһыынча 586 илии баттааһынтан 360 тыһыынчата (хас биирдии хандьыдааттан 60 тыһ. куолас) бэрэбиэркэлэммит, докумуоннары сыныйан үөрэтиигэ исписэлиистэр өттүлэриттэн туох да алҕас тахсыбатах, бэриллибит куоластар бары тэҥ усулуобуйаҕа көрүллүбүттэр. Куоластары бэрэбиэркэлээһини өссө суруналыыстар, хандьыдааттар бэрэстэбиитэллэрэ кэтээн көрбүттэрэ. Онон бу чааһыгар боппуруос суох.
Бэйэ кандидатуратын туруоруммуттартан
Быыбар иннинэ бэйэ кандидатуратын туруорунуон баҕалаах 46 киһи көстүбүтэ. Экспертэр итини “Собчагы үтүктүү” диэн ааттаабыттара. Ол эрээри быыбар иккис түһүмэҕэр, илии баттааһынын хомуйууга, икки эрэ киһи тахсыбыта. Билигин дойдубутун салайа олорор Владимир Путины сэргэ Владимир Михайлов диэн Костроматтан төрүттээх, изобретатель киирсибитэ. Ол эрээри 300 тыһыынча куолаһы кыайан хомуйбакка, иккис эргииртэн туораабыта.
Владимир Путин ааспыт быыбарга “Биир ньыгыл Россияттан” турбута. Оттон быйыл партията суох бэйэ кандидатуратын туруорунарын туһунан ахсынньыга иһитиннэрбитэ. Итини бэлиитикэни ырытааччылар, Путин “ньыгыллардааҕар” дьоҥҥо-сэргэҕэ быдан сабыдыаллааҕынан уонна аптарытыаттааҕынан быһаараллар. “Владимир Путин биир эрэ баартыйа электоратынан хааччахтаммакка, кинини өйүүр дьону барыларын хабыан баҕарар. Социальнай ыйытык көрдөрөрүнэн, Путины өйөөччүлэр 75 %, “Биир ньыгыл Россияны” өйөөччүлэр 50 % ылаллар”, — диэн бэлиэтиир политолог Павел Данилин.
Владимир Путины быыбарга бастакынан улахан баартыйалар “Биир ньыгыл Россия”, “Сиэрдээх Россия” өйөөбүттэрэ. Кэлин атын баартыйалары таһынан, быыбарга киирсэ сылдьар утарылаһааччылара (ол иһигэр баартыйалаахтар эмиэ) кытары кини туһатыгар куоластарын биэрэн, дистанцияттан туораан биэрбиттэрэ. Тоҕото биллэр: сүрүн утарылаһааччылара күүстээҕэ бэрт.
Владимир Путин регионнартан куолаһы ылыыга 85 субъектан барыта 1,5 мөлүйүөн илии баттааһынын хомуйбутуттан, Быыбар киин хамыыһыйатыгар 314,8 тыһ. куолаһы туттарбыта. Итинтэн 232 (0,39 %) илии баттааһына дьиҥэ суоҕунан ааҕыллыбыта. Быраабыла быһыытынан, бу көрдөрүү 5 % куоһардаҕына, хандьыдаат кыайан регистрацияламмат. Онон Владимир Путин бэйэ кандидатуратын туруоруммут 46 хандьыдааттан иккис түһүмэҕи соҕотоҕун ааста.
Баартыйалаахтартан
Баартыйалаахтартан илии баттааһыныгар 14 хандьыдаат кыттыбыт буоллаҕына, Быыбар киин хамыыһыйатыгар 5 киһи докумуонун туттарбыта. Ол курдук, “Яблоко” баартыйаттан киирсэр Григорий Явлинскай 105 тыһ. илии баттааһынын хомуйан биэрбитэ. Мантан 643 (1,07 %) куолас – дьиҥэ суох. “Партия Роста” бэрэстэбиитэлэ Борис Титов 105 тыһ. илии баттааһынын туттарбытыттан 2611 (4,35 %) дьиҥэ суоҕунан ааҕыллыбыта. “Российский общенародный союз” хандьыдаата Сергей Бабурин эмиэ 105 тыһыынча куолаһы киллэрбититтэн 1908 (3,18 %) куолаһа – дьиҥэ суох. “Гражданскай инициативаттан” кыттар Ксения Собчак 104,9 тыһ. куолаһы биэрбититтэн 798 (1,33 %) – дьиҥэ суох. “Коммунисты России” баартыйаттан киирсэр Максим Сурайкин 104,9 тыһ. илии баттааһынын туттарбытыттан 2234 (3,72 %) – дьиҥэ суох.
Бу ааттаммыт дьонтон уруккуттан бэлиитик быһыытынан Григорий Явлинскай уонна Сергей Бабурин биллэллэр. Сергей Бабурин – юрист. Алания өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх юриһа. Сэбиэскэй Сойуус саҕана норуот депутатынан, кэлин Госдуумаҕа депутатынан, бэрэссэдээтэли солбуйааччынан талыллан үлэлээбитэ. Уонча сыл устата Россиятааҕы судаарыстыбаннай торговай-экономическай университет ректорынан сылдьыбыта.
Оттон Григорий Алексеевич – экономист. Украина Львов куоратыттан төрүттээх. “Яблоко” баартыйа лидера. Президент быыбарыгар 1996 сылтан саҕалаан хаһыс да сырыытын кыттар. Россия уонна Украина сыһыаннаһыытыгар Владимир Путины хаста да кириитикэлээн турар. Ол эрээри Григорий Явлинскай биографиятыгар биир интэриэһинэй дааннай баар: 90-с сыллар бүтүүлэригэр “Яблоко” баартыйа Владимир Путин президенинэн талылларыгар биир бастакынан өйөөбүтэ.
Борис Титов аата бизнес эйгэтигэр ордук чобуотук иһиллэр. Ол курдук, 1989 с. «Urals» диэн сэбиэскэй-голландскай тэрилтэҕэ департамент салайааччытынан үлэтин саҕалаабыта. 90-с сылларга бииргэ үлэлээбит табаарыстарын кытары “Solvalub” диэн хампаанньа тэриммитэ. Хампаанньа ньиэп бородуукталарынан, агро, ньиэп химияларынан, ыгыллыбыт гааһынан дьарыктанар. Билигин хас да сиргэ химическэй терминаллаахтар. 2006 с. “Абрау-Дюрсо” диэн шампанскайынан дьарыктанар хампаанньа акциятын атыылаһан ылан, онон дьарыктанар. Оттон бэлиитикэҕэ кини аата 2008 с. иһиллэр. 2008 с. “Демократическая партия России”, “Гражданская сила” уонна “Союз правых сил” үрэллэн, “Правое дело” диэн саҥа баартыйа тэриллибитэ. Баартыйа үс бэрэссэдээтэллээҕиттэн биирдэстэринэн Борис Титов буолбута. Кини бу иннинэ “Деловая Россия” диэн уопсастыбаннай түмсүүнү тэрийэ, “Биир ньыгыл Россия” баартыйа үрдүкү сэбиэтин чилиэнинэн талылла сылдьыбыта. “Правое дело” баартыйаҕа 2011 с. диэри бэрэссэдээтэлинэн сылдьан баран, доҕотторун кытары сатаспакка, үрдүкү поһуттан уурайбыта. Бэрэссэдээтэлинэн Михаил Прохоров соҕотоҕун хаалбыта. 2012 с. саҕалаан Владимир Путин ыйааҕынан, предпринимателлэр бырааптарын боломуочуйалааҕынан үлэлиир (былырыын иккиһин талыллыбыта). Бу сылдьан 2016 с. “Правое дело” бэрэссэдээтэлинэн талыллар уонна баартыйа политическай куурсун уларытан, “Партия Роста” диэни төрүттүүр.
Эдэрдэр Максим Сурайкин уонна Ксения Собчак бэлиитикэҕэ саҥа дьон. Ксения Собчагы күөх экраны көрөөччүлэр бары да билэр буолуохтааххыт. Кини суруналыыс быһыытынан биллэр. Ордук “Дом2” биэриини ыытыаҕыттан аатырда. Ксения Собчак – биллиилээх бэлиитик, Санкт-Петербург бастакы мэрынан үлэлээбит Анатолий Собчак иккис кэргэниттэн кыыһа. Максим Сурайкин устудьуоннуур сылларыттан РКФП чилиэнин быһыытынан биллэр. 2014 с. “Коммунисты России” баартыйаттан Нижегородскай уобалас губернаторын быыбарыгар кыттыбыта. Ол эрээри саамай аҕыайх куолаһы ылбыта. Историческай наука кандидата.
Эрдэлээбит хандьытааттар
“Либерал-демократтар” лидердэрэ Владимир Жириновскай уонна РКФП турбут Павел Грудинин баартыйалара Госдуумаҕа миэстэлээх буолан, илии баттааһынын хомуйууну куота көппүттэрэ. Онон кинилэр бу үөһээ ааттаммыт хандьытааттартан эрдэлээн Быыбар киин хамыыһыйатыттан кандидат буолалларын туоһулуур дастабырыанньаны туппуттара.
Владимир Жириновскайы бары билэбит. Дьоһун уопуттаах бэлиитик. Билигин РЛДП лидерэ, Госдуумаҕа фракция салайааччыта. “Саамай айар куттаах бэлиитик”, — диэн суруналыыстар бэлиэтииллэр. Президент быыбарыгар 1991 сылтан саҕалаан кыттар. Быйыл алтыс кыттааһына буолар. Хас биирдии быыбарга да, Госдуумаҕа да РЛДП уонна РКФП илин-кэлин түсүһэллэр. Ардыгар ар-бур дэсиһэллэр. Биир улахан оннук айдаанынан Ленин мавзолейын көһөрүү туһунан боппуруос буолбута. “Владимир Жириновскай уонна Геннадий Зюганов ураты сыһыаннаахтар. Куруутун туохтан эрэ мөккүһэллэр. Ол эрээри, Владимир Ленин уҥуоҕун көһөрүү туһунан боппуруоһу таарыйбатахтарына, иллээхтэр. Куруутун бэйэ-бэйэлэрин төрөөбүт күннэринэн эҕэрдэлэһэллэр, бэлэх бэрсиһэллэр”, — диэн суруйаллар “РИА-новости” сайтыгар. Владимир Жириновскай юриһын, бэлиитигин таһынан айар үлэнэн дьарыктанар. Хас да кинигэни суруйан бэчээттэттэ. Ону сэргэ ырыаҕа эмиэ холонон көрөр. “Две звезды” музыкальнай бырайыакка кыттан турар.
Бу да быыбарга Владимир Вольфович доҕорунаан Геннадий Зюгановтыын илин-кэлин түсүһүө эбит да, “коммунистар” бу сырыыга саҥа киһини Павел Грудинины астылар. Кини кимий? Павел Николаевич — “Ленин аатынан сопхуос” сабыылаах акционернай уопсастыба дириэктэрэ. Аҕатынан нуучча, ийэтинэн еврей хааннаах. 90-с сыллардаахха Москватааҕы областной дуумаҕа депутатынан талыллыбыта. “Единство” диэн баартыйаҕа чилиэнинэн сылдьыбыт. Владимир Путин 2000 с. быыбарга кыттарыгар кини итэҕэллээх киһитэ этэ. 2007 с. “Биир ньыгыл Россия” баартыйа испииһэгинэн Москва уобалаһынааҕы дуума депутатынан үлэлээбитэ. 2010 с. РЛДП көспүтэ. Онтон 2011 с. РКФП испииһэгэр киирэн, эмиэ Москва уобалаһынааҕы Дуума быыбарыгар киирсибитэ да, регистрацияны кыайан ааспатаҕа. Кэлин 2016 с. Госдуумаҕа эмиэ кыттан баран талыллыбатаҕа. “Кини баартыйаттан баартыйаҕа көһө сылдьар ыстанар-бэлиитиктэртэн биирдэстэрэ. Киниэхэ политическай көрүү, киһи аймах бириинсибэ диэн улаханы оонньообот, саамай сүрүнэ – былааһы ылар эрэ санаалаах. Ол иһин баартыйаттан баартыйаҕа көһө сылдьар”, — диэн бэлиэтээн суруйар “Аргументы и факты” хаһыат олунньу 7 күнүнээҕи 6 нүөмэригэр «Покраснел ли кандидат от коммунистов» диэн ыстатыйаҕа Экономика үрдүкү оскуолатын профессора Николай Петров. Ону таһынан, ити матырыйаалга суруналыыс Роман Сергеев 1996 с. саҥаттан тэриллибит сопхуос сирин уотун уонна акциятын улахан өлүүтүн (42% Грудинин бас билэр) биир киһи бас билэр буоларын дьиибэргиир. Павел Николаевич Быыбар киин хамыыһыйатыгар докумуонун туттарарыгар тас дойдуга Швейцарияҕа уонна Австрияҕа 7,5 млрд солк. уурунуулааҕа биллибитэ. Кэлин 2017 с. арыллыбыт счеттарыгар 37 мөл. солк. баар диэн баартыйа ыспыраапкалаабыта.
Онон бу үөһээ ааттаммыт аҕыс хандьыдаат быыбарга илин-кэлин түсүһүөхтэрэ. Бүлүтүөҥҥэ алпаабытынан маннык уочаратынан туруохтара.
- Сергей Бабурин;
- Павел Грудинин;
- Владимир Жириновскай;
- Владимир Путин;
- Ксения Собчак;
- Максим Сурайкин;
- Борис Титов;
- Григорий Явлинскай.
Аграфена КУЗЬМИНА, www.edersaas.ru