Сүрүн идэлэрин сэргэ, төрүт өбүгэлэрин үтүө үгэстэрэ умнуллубатын, кэнчээри ыччакка салгыы бэриллэрин туһугар олохторун аныыр Далбар хотуттар бааллара олохпутун киэргэтэр, байытар. Саха киһитэ оҕо эрдэҕиттэн этигэр-хааныгар кистэнэ сылдьыбыт талаанын, удьуордарыттан бэриллибит дьоҕурун олоҕун бүтүннүүтүн анаабыт идэтиттэн тутулуга суох уонна ханнык баҕарар сааһыгар тиийэн уһугуннарар дьоҕурдаах омук буоларын бары да билэбит уонна онон киэн туттабыт.
edersaas.ru
Ол курдук, Антонина Алексеева эмиэ аҕыйах сыллааҕыта Туймаада ыһыаҕын Үтүөлээх этээччитэ ¬буолбутун истэн соһуйбут, сөхпүт-махтайбыт, киэн туттубут киһи аҕы¬йаҕа суоҕа. Тоҕо диэтэххэ, кинини бэйэтэ туспа эй¬гэлээх, бар дьонугар ис сүрэҕиттэн көмөлөһөр, аныгылыы эттэххэ, спонсордуур, меценаттыыр киһи быһыытынан билэллэр. Үгүстэр: “Антонина Саввична, хайдах тойуксут, оһуохайдьыт, алгысчыт буолан хааллыҥ, төрүттэргэр баара дуо?” – диэн интэриэһиргээбиттэрэ.
Бу сотору, кулун тутар 22 күнүгэр, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх оһуокай этээччитэ Антонина Саввична Алексеева-Күн Күлүмэ оһуокай этээччилэр ортолоругар «Кэскил кэрэһитэ» диэн өрөспүүбүлүкэтээҕи күөн күрэс ыытарынан сибээстээн, сэһэргэһэн ыллыбыт.
* * *
Антонина Саввична ийэлээх-аҕата Сунтаар улууһун Түбэй Дьаарханыгар олорбуттара. Бүлүү өрүс нөҥүө өттүгэр Бөкчөк диэн сиргэ аҕалара Савва Иванов дьонун өтөхтөрө баара. Оҕолор кыра эрдэхтэринэ онно, күөллээх улахан алааска сайылыыллара. Савва Иннокентьевич бэтэринээр үөрэхтээҕэ, салайар каадырдар куурустарын эмиэ бүтэрбитэ.
Оттон ийэлэрэ Тамара Меркурьевна Мамонтова нэһилиэккэ тарбахха баттанар асчыт этэ. Аҕаларын үлэтинэн, Кутана нэһилиэгэр көһөн кэлэн олохсуйбуттара. Ивановтар аҕыс оҕоҕо күн сирин көрдөрбүттэрэ.
ТӨРҮТ ТЫЛБЫТ СҮМЭТИН ИҤЭРБИТЭ
— Аҕабыт үөрэхтээх буолан, үөрэхпитин көрөөччү-истээччи, сүрүннээччи кини этэ. Тэлэбиисэр, төлөпүөн суох үйэтигэр аҕабыт хаһыат, сурунаал, кинигэ ааҕан, биһиэхэ үтүө холобуру көрдөрөрө. Нэһилиэк бибилэ¬тиэкэтиттэн уларсыбыт кинигэлэрин киэһээҥҥи аһылык кэнниттэн хайаан да илиитигэр ылан ааҕар үгэстээҕэ. Биһиги, оҕолор, оһох кэннигэр ороҥҥо бука бары кэчигирэһэн олорон, кини дорҕоонноохтук ааҕарын хамсаабакка олорон истэрбит. “Хотугу сулус” сурунаалга оччолорго араас үчүгэй кэпсээннэр, сэһэннэр бэчээттэнэр этилэр. Кини ону судургутук ааҕан кэбиспэт этэ, хас биирдии дьоруойга куолаһын уларыта сылдьан ааҕара олус тии¬йимтиэ буолара. Оннооҕор саамай кыра бырааппыт истэ олорон, кини чуумпу куолаһыгар уйдаран, утуйан хаалара. Таһырдьа наадатыгар сүүрүөхтээх оҕо: “Миигин күүтээриҥ, ааҕымаҥ!” — диэн тыын быһаҕаһынан эргиллэн кэлээччи. Аҕабыт хос-хос ааҕааччыта суох, оннук быраабылалаах этэ.
Урукку суруйааччылар айылҕа уһуктуутун, сыл араас кэмигэр уларыйыытын, киэргэйиитин ойуулуур, хоһуйар хоһооннорун, поэмаларын биһиги аҕабыт дьикти куолаһынан тириэрдэрэ күн бүгүҥҥэ диэри сүрэхпитигэр иҥэн хаалбыт.
ТОЙУГУНАН ТУОЙСАЛЛАРА
— Онон, сахалыы тойугу, олоҥхону ис турукпар иҥэрбит киһинэн мин аҕам буолар.
“Ньургун Боотур” олоҥхону эмиэ ааҕан турардаах. Ол кэнниттэн абааһы кыыһын тойугун үтүгүн да үтүгүн буоламмын, ийэбиттэн мөҕүллэн турардаахпын. Аҕам кэпсииринэн, кини аҕата, биһиги эһээбит Иннокентий Васильевич Иванов бэйэтэ хоһоонноох, тойуксут, олоҥхоһут, алгысчыт уонна норуот эмчитэ эбит.
Аҕабыт 2001 сыллаахха “Бичик” кинигэ кыһатыгар таһаартарбыт “Кэнчээри ыччаппар кэс тыл” диэн кинигэтигэр ол туһунан сурулла сылдьар. Ол эһээбит Сергей Зверевтиин-Кыыл Уолунуун аймахтыылар эбит. Ол иһин, эдэркээн Сергей эһээбитигэр кэллэҕинэ, көмүлүөк оһох иннигэр олорон хоһоон хоһуйара, тойук туойара үһү. Онтон иккиэн былыргы үһүйээннэри, номохтору, саха фольклорун, кэпсээннэрин кэпсэтэр уонна ырытар эбиттэр. Онно саха саамай кэрэ кыргыттарын, мааны таҥас¬таах дьахталларын, кинээс кыыһа Мотуонустууру, Суоһалдьыйа Толбоннооҕу, Мыйдан баай кыыһын туойаллара үһү.
Чугас эргин суох кэрэ бэйэлээх Суоһалдьыйа Толбоннооҕу сүүһүгэр күлүмнүү сылдьар сырдык толбонноох, кулуһун курдук көнө ¬уҥуохтаах, уп-уһун өрүүлээх суһуохтаах диэн уустаан-ураннаан туойаллара.
Эһээбит Иннокентий Иванов уонна Сергей Зверев хос-хос эһээлэрэ Төгүл диэн киһиттэн бииргэ төрөөбүт Ырыа Күөгэйкээн диэн ааттаах ырыаһыт, тойуктаах дьахтар баар буола сылдьыбыт. Ону утумнаабыппыт буолуо диэн кэпсэтэллэр эбит. Туох баар көтөрү-сүүрэри, оту-маһы барытын тыыннаах оҥорон туойаллара. Ол туойдахтарына, ыскаапка турар мас иһиттэр эккирэһэн, кыычыргаһан бараллара, киһи баттаҕа турара, этин сааһа дьып-дьырылас буолара үһү.
Аҕам кинигэтигэр аҕата Иннокентий Васильевич эмчитин туһунан эмиэ суруйбут. Кини аҕата алгысчыт, дьон кэскил тэриниилэрин, оҕо төрөтүүлэрин, сүөһү иитиниилэрин, булт тосхойуутун, араас күрэхтэһиилэрин алҕаан туойталыыра.
Ийэм өттүнэн этэр буоллахха, кини аҕата — нуучча бааһынайа, эбээтэ — сыылкаҕа кэлбит нуучча оҕото. Оҕону саха ыалыгар ииттэрэ биэрбит. Бары асчыт идэлээхтэр эбит.
КЭРЭ ЭЙГЭТИГЭР
— Арааһа, өбүгэлэрбититтэн бэриллэн, сахам төрүт үгэстэригэр эргилинним быһыылаах. Иллэҥ бириэмэбэр араас хоһоону, ырыаны суруйарбын сөбүлүүбүн. Бииргэ үөрэммит дьүөгэм, СӨ култууратын туйгуна, мелодист Фатина Иванова-Дунаайа үс хоһооммун ырыа гынан көтүппүтэ. 2015 сылтан “Оһуокай” түмсүү чилиэнэбин, өрөспүүбүлүкэ үтүөлээх оһуокай этээччитэ, араас күрэхтэр кыайыылаахтара буоллум.
2016 сылтан “Арчы” дьиэтин иһинэн тэриллибит Евдокия Павлова салайааччылаах “Күн дьоно” фольклор ансаамбылын кыттыылааҕабын. Онно тойугу, норуот ырыаларын, дэгэрэҥ ырыалары, хомус, кыл, хомус үнүстүрүмүөннэринэн доҕуһуоллуурга эмиэ үөрэнэбит.
Элбэх кэнсиэрдэргэ, норуоттар икки ардыларынааҕы бэстибээллэргэ кыттан, I-II истиэпэннэрдээх лауреат ааттарын ылбытым. Ону таһынан, Улуу Туймаада ыһыаҕар оһуокайга кыттабын. Саха тыла, өбүгэтин ырыата-тойуга, абыычайа баарын тухары саха омук баар диэн өйдөбүллээхпин.
* * *
Антонина Саввична, кырдьыга да, саха дьахтарын аайы бэриллибэт дьикти дьылҕалаах киһи.
Кини Алексей Иванов-Күндэ аатынан Кутана орто оскуолатын үөрэнэн бүтэрэн, тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар үлэлии сылдьан, араас бэстибээлгэ көхтөөхтүк кыттара. Ол сылдьан, Дьокуускайга 7 №-дээх СПТУ-га үөрэнэ кэлбитэ, манна эмиэ араас күрэхтэһиилэргэ кыттарын тохтоппотоҕо. Салгыы Калининград уобалаһын Советскай куоратыгар киинэ үлэһитин бэлэмниир тиэхиньикумҥа үөрэммитэ.
1988 сыллаахха үөрэҕин бүтэрэн баран, олоҕун аргыһа, Афганистан сэриитин кыттыылааҕа Усементай Алексеевы кытары төрөөбүт Сахатын сиригэр кэлбиттэрэ. Кэргэнэ Усементай Николаевич ДОСААФ уобаластааҕы кэмитиэтин солбуйааччы бэрэссэдээтэлинэн анаммыта. Антонина Саввична СӨ Култууратын министиэристибэтин үлэһиттэрин идэлэрин үрдэтээччилэр уопсай дьиэлэригэр администратор, тэрийээччи-методист буолбута. Онтон “Сахафильм” судаарыстыбаннай национальнай хампаанньа администраторынан, билигин архыыпка кичэллээхтик хараллан сытар “Орто дойду” уус-уран этнографическай, “Таатта — Ойуунускай дойдута” документальнай киинэлэр дириэктэрдэринэн үлэлээбитэ.
Ити кэнниттэн 7 №-дээх училищеҕа “Кэскил” тэлэбиидэнньэ устуудьуйатын дириэктэринэн анаммыта. 1995 сылтан икки сыл Култуура министиэристибэтин кинофикацияҕа уонна прокакка управлениетыгар көҥүлү биэриигэ сүрүннүүр исписэлииһинэн үлэлээбитэ. Онтон күн-дьыл, олох-дьаһах уларыйан, урбаанньыт курдук уустук идэҕэ ылсан, таһаарыылаахтык үлэлии-хамсыы сылдьарынан биир дойдулаахтара киэн тутталлар, махтал тылларын этэллэр. Манна барытыгар «Юриспруденция» уонна «Психология» идэлэри баһылаабыта туһалыыр.
Надежда ЕГОРОВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыскалар: ааптар архыыбыттан.