Өрөспүүбүлүкэтээҕи Аҕалар иккис сийиэстэрин чэрчитинэн, үс былаһаакканан хайдыһан, эр дьону долгутар боппуруостары, баар кыһалҕалары ырытыһыы көхтөөхтүк барбыта.
Ангелина Васильева, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru
Дьэ, аҕалары туох долгутар эбитий? Булт кэмигэр эр дьон учууталларга уоппуска күннэрин биэрэртэн, ийэҕэ оҕото 7 сааһын туолуор диэри дьиэҕэ олороругар хамнас төлүүртэн саҕалаан, араас этии киирдэ.
Майатааҕы гимназия учуутала Дорҕоон Дохсун Ворогушин 5 сыл устата уол оҕону иитии бырагырааматынан үлэлээбит уопутун үллэһиннэ. Лааҕырга уолаттар тимир рудатын уулларан, уһанарга үөрэнэллэрин, айаас аты айааһыылларын, оттуулларын, похуоттарга сылдьалларын, бэл, Дьааҥы хайаларын уҥуордуулларын кэпсээтэ. Кини этэринэн, маннык лааҕырдары бары оскуолаларга киллэриэххэ сөп. Ону тэҥэ оскуолаларга эр дьон учууталлар тиийбэттэрэ уол оҕону иитиигэ улахан охсуулаах.
Таатта улууһун баһаарынай хамаанда салайааччыта Иван Рахлеев патриотическай иитии боппуруостарын таарыйда. Кини оҕолору үлэнэн иитиигэ үлэ лааҕырдарын сөргүтэргэ ыҥырда.
Үөрэҕирии бэлиитикэтин уонна педагогическай бырайыактааһын киинин салайааччы Дмитрий Титов олохтоох оҥорон таһаарыыны сайыннарарга этии киллэрдэ. Оччоҕо дьарыктаах буолуу кыһалҕата да аҕыйыа этэ.
Дьокуускай куорат 2-с №-дээх эбии үөрэхтээһин оскуолатын педагога, биэс оҕо аҕата Андрей Петров Ыччат сайдыытын киинин тэрийбит. Манна аҕата суох хаалбыт оҕолорго спортивнай уонна айар дьарыктары ыытар. Кини сийиэс дэлэгээттэрин аҥаардас ийэлэр оҕолорун өйүүргэ ыҥырда.
Дьүүллэһэр былаһаакканы салайан ыыппыт Дмитрий Титов аҕа оруолун хайдах үрдэтэр туһунан санаатын эттэ:
—-Эр дьон мөлтөөтүлэр, дьиэ кэргэни иитэр эппиэтинэстэн куотуналлар, оҕо иитиитин ийэҕэ, учууталга сэлээннээтилэр, дьыбаан киэргэлэ эрэ буоллулар диэн этэллэрин истэбин. Ол гынан баран, эр киһиттэн бэйэтиттэн тутулуктаах. “Эр киһи төбө, дьахтар моой” диир буоллахтарына, мэйии төбөҕө баар ээ. Төбө бэргэһэ эрэ кэтэргэ анамматах, бэйэтин олоҕун ырыҥалаан, өйдөөн, толкуйдаан оҥосторго аналлаах. Онон эр дьон бэйэлэрин уонна дьиэ кэргэннэрин олохторугар-дьаһахтарыгар эппиэтинэһи сүгэллэрин өйдүөхтээхтэр. Тыа сиригэр үлэ суох диэн баран олорбокко, оҥорон таһаарыыны сайыннарыахха наада. Хас нэһилиэк аайы Аҕа сэбиэттэрин тэрийиэххэ. Аҕа тутта-хапта сылдьар кодексын оҥоруохха, анал сайт арыйыахха диэн этии киллэрэбин.
Бөтүҥ нэһилиэгин “БААТ” аҕалар түмсүүлэрин салайааччы Степан Нестеров үлэтин уопутун үллэһиннэ. Түмсүү 1994 сылтан үлэлиир, хаста да грант ылан, араас хабааннаах үлэни ыыталлар. Кини маннык этиилэрин киллэрдэ: Арассыыйаҕа аҕа күнүн олохтуулларын туһугар Владимир Путиҥҥа сурук суруйарга; хас нэһилиэк аайы Аҕа сэбиэтин тэрийэн баран, баһылыктары бэрэссэдээтэл оҥортуохха; сийиэс резолюцията олоххо киириитин кэтээн көрөр хамыыһыйа тэрийиэххэ.
Ленскэй оройуонун баһылыгын солбуйааччы Василий Гольдеров аҕаларга, уолаттарга ыытыллар “Байанай” күрэхтэһии видеотун көрдөрөн, сэргэхситиини таһаарда. Кини этэринэн, оройуоҥҥа сылга 280 саҥа ыал үөскүүр, 215 ыал арахсар, 470 оҕо төрүүр, 225 аборт оҥоһуллар. Онон кини дьиэ кэргэни былааннааһын систиэмэтин олохтуурга этии киллэрдэ.
Тамалакаан (Үөһээ Бүлүү) оскуолатын дириэктэрэ Алексей Руфов этэринэн, өрөспүүбүлүкэҕэ эр дьон учууталлар уопсай ахсааннарыттан 24%-ны ылаллар. Кини маны аҕыйах диир. Оттон Арассыыйатааҕы Аҕа сүбэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Юрий Соленов этэринэн, бу – элбэх. Дойду үрдүнэн бу сыыппара 4-5%-ҥа тэҥнэһэр эбит.
Алексей Васильевич оскуолаҕа үлэ кабинеттарын, мастарыскыайдары, байыаннай үөрэх төрүттэрин (НВП), “Үрүҥ Уолан”, “Кыыс Куо” предметтэрин үөрэтиини сөргүтэргэ этэр. Уолаттар аҥардарын кэриҥэ доруобуйалара мөлтөҕүттэн аармыйаҕа барбаттарын ыйда.
СӨ Идэлээх сойуустарын федерациятын бэрэссэдээтэлэ Николай Дегтярев үлэни, Үлэ дьоруойдарын национальнай идиэйэ быһыытынан сыаналыырга, идэҕэ туһаайыы үлэтин оскуолаларга күүскэ ыытарга ыҥырда. Эр киһи дьарыктаах, үлэлээх буоллаҕына, дьиэ кэргэнин аһатар-таҥыннарар, оччотугар кини уопсастыбаҕа оруола эмиэ үрдүүр.
Бу курдук элбэх интэриэһинэй этии киирдэ. Аҕалар бэлэмнэнэн кэлбиттэрэ көстөр. Бу иннинэ улуустаа5ы кэмпириэнсийэлэргэ бэлэмнэннэхтэрэ. Онон буоллун-хааллын эрэ диэн буолбакка, дьиҥ олоххо баар, долгутар кыһалҕалары таарыйдылар.
Резолюцияҕа тугу туруорсаллар?
Сийиэс түмүгүнэн резолюция ылылынна. Сүрүннэрин ылар буоллахха, дэлэгээттэр маннык этиилэргэ куоластаатылар:
—Гендернэй тэҥ бырааптаныыны хааччыйар сыалтан, ГосДуума дьиэ кэргэн, дьахталлар уонна оҕолор боппуруостарыгар кэмитиэтин аатын Дьиэ кэргэн уонна оҕолор боппуруостарыгар кэмитиэккэ уларытарга;
— сыл аайы Аҕа сэбиэттэрин үс бастыҥ салайааччыларыгар Ил Дархан бириэмийэтин аныырга;
— СӨ “Дьиэ кэргэни, ийэ, аҕа буолууну, оҕолору харыстааһын туһунан” сокуонугар уларытыылары киллэрэргэ (аҥаардас төрөппүттэри өйүүр чааһыгар);
— СӨ “Доруобуйа харыстабылын сайыннарыы” сокуонугар “Эр киһи доруобуйатын харыстааһын, бөҕөргөтүү” хос бырагырааманы оҥорорго;
— аҕа оруолун үрдэтэр уонна эппиэтинэстээх аҕа буолууну өйүүр туһуттан, судаарыстыбаннай бырагыраамаларга эбии дьайыылары оҥорорго;
— элбэх оҕолоох уонна аҥаардас аҕалары өйүүргэ, социальнай, психологическай консультациялары оҥорор киин ситимин тэрийэргэ;
— оҕо иитиитигэр көхтөөхтүк кыттыһалларыгар туһаайан, сыллата Аҕалар кэмпириэнсийэлэрин ыытарга;
— Аҕа сийиэһин 5 сылга биирдэ ыытарга;
— олохтоох дьаһаныы уорганнара Аҕа сэбиэттэрин өйүүллэрин, араас куонкурустарга кытталларыгар, субсидиядары ылалларыгар көмөлөһөллөрүн ситиһэргэ, уо.д.а.
Ангелина Васильева, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru