Аҕалар харыларын ньыппарынан, биир санааны тобулан, уопсастыбаннай хамсааһыҥҥа көхтөөхтүк кытыннахтарына, нэһилиэк олоҕо тэтимнээхтик сайдыбытынан барара, ыарахан да чэпчиирэ чахчы.
Елена ПОТОЦКАЯ, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Ол Горнай улууһун Орто Сурт нэһилиэгин Аҕаларын сэбиэтин холобуругар көстөр. Бу бэйэтэ туспа суоллаах-иистээх уопсастыбаннай тэрилтэни 1998 сыллаахха култуура үлэһитэ Семен Никифоров тэрийбитэ. Быйылгыттан ыла “Аартык” уопсастыбаннай түмсүүнү Аркадий Васильев салайар. Үлэтин бэрт сэргэхтик саҕалаабыт Аҕа сэбиэтин салайааччытын көрсөн кэпсэттим.
— Аҕа сэбиэтин үлэтин хайысхатын хас эр киһи сүрүннүүрүй?
— Орто Суртка 273 эр дьон олорор. Ол иһин аҕалары эрэ буолбакка, нэһилиэкпит эр дьонун барыларын түмэр сыалтан, саастарынан үс көлүөнэҕэ араарбыппыт. Хас биирдии көлүөнэ: 18-тан 35-гэр диэри, 36-тан 45-гэр диэри, 46 сааһыттан үөһээ — бэйэтэ салайааччылаах. Онон “Аартык” эр дьон түмсүүтүн 4 киһи салайар.
“Маҥаны нэһилиэгэ” МТ дьаһалтатын баһылыга Афанасий Баишев тохсунньу 30 күнүнээҕи 7 №-дээх бирикээһинэн, 2017 сыл Орто Сурт нэһилиэгэр “Аҕа сылынан” биллэриллибит. Аҕа сэбиэтэ нэһилиэк дьаһалтатын салалтатын кытта сүбэлэһэн баран, улуустааҕы муниципалитет дьаһалтатыгар 9 нэһилиэк Аҕаларын сэбиэттэрин мунньан, кэмпириэнсийэ оҥорорго этии киллэрбиппитин, өйөөбүттэрэ.
— Горнай улууһа арыгыны утарар улууһунан биллэр дии. Эһиги нэһилиэккит да онно киирсэрэ буолуо?
— 2005 сылтан нэһилиэкпит — чөл олох тирэх киинэ. Оччолорго дьаһалта баһылыгынан үлэлээбит Екатерина Степанова эр дьону аккаастанарга көҕүлээн, биһиэхэ “ол ас” умнуллубута ыраатта. Бары тэрээһиннэр итирдэр утаҕа суох бараллар. Дьон арыгыны умунна да диэххэ да сөп.
— Аркадий Ильич, Аҕа сэбиэтэ саҥалыы хайысханан үлэлээбитэ үс эрэ нэдиэлэ буолбут эрээри, номнуо киһиэхэ кэпсиир, көрдөрөр үлэни тэрийэн эрэргит хайҕаллаах суол.
— Эн кыһыҥҥы спортивнай былаһааккабытын этэҕин быһыылаах? Сааскы халлаан сибиэһэй салгыныгар оҕолорбут барахсаттар оонньоон халлыннар диэн санааттан, субуотунньугунан тахсан, аҕалар каток уонна сыыр оҥорбуппут, мууһунан уонна хаарынан араас кыылы чочуйбуппут. Билигин нэһилиэк оҕото мустан оонньуур сиринэн буолбутун көрө сылдьан үөрэбит эрэ.
— Уонна туох кэскиллээх былааннардааххытый?
— Былырыын үһүс группалаах инбэлиит, биир оҕолоох соҕотох ийэ дьиэтэ умайан хаалбыта. Аҕалар сэбиэттэрэ дьоммутун кытта сүбэлэһэн баран, киниэхэ дьиэ тутан биэрэргэ тылбытын биэрбиппит. Онон мантан саас маһын кэрдэн, тутуу матырыйаалын бэлэмнээн, аҕалар субуотунньуктаан баһаарга эмсэҕэлээбит дьахтарга олорор дьиэтин тутан биэриэхпит.
Нэһилиэкпит аартыгар хатыҥ чараҥнаах, киһи дууһалыын сынньанар ырааһыйалаахпыт. Ол онно кыракый остуоллардаах уонна ыскамыайкалардаах Аҕа искибиэрин тутуохпут. Искибиэргэ аҕа уустарынан ытык сис ыалларбыт, кэккэ ситиһиилээх, киэн туттар, холобур оҥостор дьиэ кэргэттэрбит тустарынан кэпсиир истиэндэлэри оҥорторуохпут.
— Аҕалар сэбиэттэрин кэмпириэнсийэтин Орто Суртка ыытарга санаммыккыт туох төрүөттээҕий?
— 4 киһилээх Аҕа сэбиэтэ мустан, ыытыллар үлэ былаанын оҥосторбут дуу эбэтэр улууспут нэһилиэктэрин түмэн, 70-80 киһи санаатын истии дуу – биллэ атын хартыына буоллаҕа. Ол иһин сыл саҥатыгар уопут атастаһан, сүбэлэһэн баран, үлэбит былаанын оҥосторбут быдан көдьүүстээх буоларын өйдөөбүппүт. Онон бу олус үрдүк таһымнаах тэрээһини ыыттыбыт диэн үөрэ олоробут. Маныаха өр сылларга аҕалар хамсааһыннарын салайбыт Амматтан Степан Нестеров сүбэлэрэ санаабытын кынаттаата. Биллэн турар, өрөспүүбүлүкэтээҕи Аҕалар II сийиэстэригэр бу мустубут 80-ча эр дьонтон 5-6 эрэ киһи дэлэгээт быһыытынан кыттыыны ылыаҕа. Онон “Аҕалар лигалара” уопсастыбаннай тэрилтэ үлэтин сүрүннүүр Айхал Габышев кэлэн, өрөспүүбүлүкэтээҕи суолталаах тэрээһин үлэтин эрдэттэн билиһиннэрэн, сийиэс үлэтэ көдьүүстээх буоларын туһугар, тыа сирин эр дьонун кытта сирэй көрсөн барбытыттан олус үөрдүбүт. Сийиэс тыа сирин аҕаларын өйүүр соруктаах тэриллэн эрэрин истэн, сэргэхсийдибит. Онон үөһэттэн олорон салайбакка, суолталаах тэрээһин дьон ис санаатын аллараттан үөрэтэн баран ыытыллара быдан хамсатыылаах, кэскиллээх бырайыактары олоххо киллэриигэ туһалаах буолуоҕа.
… Орто Сурт Аҕаларын сэбиэтэ быйылгы “Аҕа сылыгар” нэһилиэгин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар төһүү күүһүнэн буолан, араас үлэни ыытан, инники күөҥҥэ сыдьарыгар баҕарабыт.
Елена ПОТОЦКАЯ, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru