Аҕа – киһиэхэ туохха да тэҥнэммэт күндү киһитэ. Биһиги аҕабыт Василий Васильевич Торговкин баара буоллар бу сыл бэс ыйын 14 күнүгэр 66 сааһын туолуохтаах этэ. Кини 1956 сыллаахха Өлүөхүмэ улууһун Кыыллаах Арыы нэһилиэгэр сэттэ оҕолоох Феодосия Серафимовна, Василий Егорович Торговкиннар дьиэ кэргэҥҥэ иккис оҕонон күн сирин көрбүтэ.
Элбэх саҥата суох, ис киирбэх, аа-дьуо, үөрэн “мүчүк” гына сылдьар киһи этэ. Бэйэтэ бэйэтигэр сылдьан барытын кыайан-хотон, оҥорон кэбиспит буолара. Ол эрээри, омугуттан тутулуга суох, дьон киниэхэ олус тардыһара. Ханна да тиийдин, куруук элбэх доҕоттордоох буолара.
Кини – дьиҥнээх саха эр киһитэ этэ. Туох баар ыараханы кыайар-хотор, баҕарбытын барытын толорор, баар гынар, эппит тылыгар турар биир бигэ тыллааҕа. Саллар сааһыгар, үллэр үйэтигэр биһиэхэ, дьиэ кэргэнигэр, үс дьиэни туппута. Бастакы дьиэтэ: биһиги, оҕолоро, үһүөн улааппыт дьиэбит буолар. Онтон 1998 сылга үрдүк дыбарыас курдук дьиэ тутан онно киирбиппит. Ол кэннэ манна, Саталга көһөн кэлэн баран ийэбин кытта бэйэлэригэр диэн чөкө дьиэ туппута. Куруук үлэлии сылдьааччы. Сарсыарда бэрт эрдэ туран уһаммытынан барара. Ону: “Паапаа, бу хаһан сынньанаҕыный?” – диэтэххэ, – маны барытын бүтэриэм, ол кэннэ дьэ, сынньаныам, – диирэ. Кырдьык, бэйэтэ эппитин курдук, барар сылыгар барытын бүтэрбитэ: дьиэ иһэ-таһа, туох баар оҕуруот, гараас, избушка, баанньык, икки этээстээх сайыҥҥы дьиэ, оннооҕор сиэннэрэ оонньуур дьиэлэригэр тиийэ барытын бэйэтин эт илиитинэн оҥорбута. Уонна: “Дьэ, эһиилгиттэн маамаҕын кытта муоралары кэрийиэхпит”, – диэбитэ. Ол эрээри, ол ырата туолбатаҕа.
Өссө аҕам сүрдээх булчут, балыксыт этэ. Бэйэтин кэмигэр каадырабай булчут буола сылдьыбыта. Ол иһин куруук кыыл, тииҥ, араас көтөр этин, балык арааһын сии үөрэммиппит. Күһүн ыйы ыйдаан тыаҕа бултуу тахсааччы. Дьэ, онно тэрийээччибит: ийэм иистэнэр, мин лэппиэскэ буһарар этим. Онтон кэлэрин хас биирдии күммүтүн ааҕан кэтэһээччибит. Оо, күн-дьыл барара бытааран да хаалааччы. Кэлэрэ чугаһаатаҕына, харахпыт өрүстэн араҕааччыта суох. Онтон кэллэҕинэ, куулларын сүөкүүрүн көрөр астык да буолара. Тугу бултуйбутун көрөр биир туспа абылаҥнаах түгэн этэ. Тииҥнэрин сүүстүү гынан баайа-баайа хас да көппөнү, күндү түүлээхтэрин эмиэ туттарара. Сып-сымнаҕас түүлээҕи тутар олус да үчүгэй буолааччы.
Миигин булдун сэбигэр чугаһаппат этэ “кыыс манна чугаһыа суохтаах” диирэ. Оттон бырааттарбын чугас, кылгас кэмҥэ барарыгар илдьэттии сылдьааччы. Уопсайынан, куруук сиэри-туому олус тутуһар этэ. Ону көрө сылдьыбыт буолан билигин биһиги эмиэ тутуһабыт, бэйэбит оҕолорбутун үөрэтэбит.
“Аҕа сүүс учууталы солбуйар” диэн өс хоһооно баар. Мин аҕам хаһан даҕаны тылынан үөрэтэн такайбатаҕа, ол эрээри, сылдьан эрэн олус күүскэ дьайан кэбиһэр эбит. Кинини көрө сылдьан үөрэнэр эбиккин.
Наһаа оҕомсох этэ. Хас биирдии сиэнин олус таптыыра, тэҥҥэ оонньоһоро, мэниктиирэ. Саамай ыйытар ыйытыыта “хаһан кэлэҕит?” диэн буолара. Кэнники кэмҥэ, мин тиийэрбэр хайаан даҕаны собо буһаран тоһуйааччы. Мин Нерюнгри куоракка көһөн барбытым кэннэ эһиилигэр дьоммун онно көһөрөн илдьибитэ, онтон манна Дьокуускайга кэлбиппитигэр 5 сыл буолан баран ийэбин кытта көһөн кэлбиттэрэ. Ол оннук чугастыы этибит аҕабын кытта. Кыра эрдэхпиттэн аҕабын кытта сытыһар идэлээх этим. Көннөрү кини таһыгар сыттахпына сып-сылааһынан илгийэн, туох баар кыһалҕабын барытын умнан кэбиһээччибин. Билигин ону суохтуубун даҕаны. Соҕотох кыыс буоламмын куруук миигин өрө тутара. Кэргэн тахсарбар долгуйбута даҕаны, ол туһунан туох да диэбэтэҕэ эрээри, өтө көстөрө.
Ийэбин олус күүскэ таптыыра, куруук “маамаҕытыгар хайдах үчүгэйинэн, ордугунан” диирэ. Ийэм биһикки баҕабытын булгуччу толороро. Үтүө майгытын, холобур буолар быһыыларын ааҕан сиппэккин. Онон маннык эр дьон холобура буолар аҕалаахпынан киэн туттабын, миэхэ АҔА буолан анаммытыгар өрүү махтанабын. Түмүкпэр ааҕааччыларга барыгытыгар мин АҔАМ курдук үтүө, сырдык, ыраас АҔА буоларга дьулуһаргытыгар баҕарабын.
Кыыһа Василина Баланова.
Туохха да тэҥнэммэт күндү көмүс кэргэним
Баар суох тапталлаах кэргэммин, сүрэҕим аҥаарын Василёкпун олуһун да суохтаатым, аҕынным…
Сэгэрим сыыһа дьиэтиттэн тахсан барбыта икки сыл сэттэ ый буолла. Дойдутугар бултуу диэн барарыгар икки ыйынан кэлиэх буолан калиткабыт аттыгар бакаалаһан, ыга кууһан сыллаан, үөрбүт-көппүт сирэйэ харахпар көстөр. Уонна төрөөбүт сиригэр Өлүөхүмэ Кыыллаах Арыытыгар букатыннаахтык хаалбыта. Билбит курдук, улахан уолбутугар бииргэ сылдьан атырдьах ыйыгар эппит этэ: «Ханна куһаҕан буолабын да онно харайаарыҥ», – диэн. Кэнники санаа-оноо арааһа киирэр, ол курдук сылдьан эрэ санаатахпына, иккиэн олох сэрэйбит эбиппит… Дойдутугар бултата ыытыахпын олох баҕарбат этим да, истигэн бэйэтэ истибэтэҕэ, толоругас бэйэтэ тохтооботоҕо. Дьылҕа диэн баарын эппинэн-хааммынан дьэ биллим, киһи хайдах да куоппат эбит онтон.
Оруобуна 40 сыл бииргэ олус да дьоллоохтук бэйэ-бэйэбитин өйдөһөн, таптаһан олорон үс оҕолонон, оҕолорбутун күндүлээн-маанылаан улаатыннартаан, үрдүк үөрэхтэтэлээн, үһүөннэрин ыал буолар күннэригэр сыбаайба тэрийэн, ийэ, аҕа буолбуттара. Билигин бары элбэх оҕолоох ыаллар. Икки улахаммыт – Дьокуускайга, кыра уолбут Нерюнгрига олороллор. Оҕолордоох, сиэннэрдээх эрэ буоламмын, итинник ыараханы тулуйан, дьэ саҥа өйүм-санаам сааһыланан олоххо тардыһан эрэбин. Оҕолорум, сиэннэрим барахсаттар күн бүгүҥҥэ диэри аҕаларын, эһээлэрин санаабатах күннэрэ диэн суох. “Эһээ баара буоллар, инник гыныах этэ, маннык буолуох этэ” диэн куруук ахталлар.
Нерюнгри куоракка баарсуох кыыһын сырсан, биһигини күүһүнэн көһөртөөн оруобуна 15 сыл олорон, куорат олоҕор элбэх үчүгэйгэ үөрэтэлээн, кыра уолбут бэйэтин дьиэтигэр олорон устудьуоннаан үрдүк үөрэхтэммитэ, кэргэннэммитэ. Улаханнаах кырабытын Нерюнгрига сыбаайбалаабыппыт. Наһаа үчүгэйдик олорбуппут, онтон аны мин Дьокуускай таһыгар диэн, учаастак ылан “Мечта” СОТ сиригэр бэйэтин илиитинэн уолаттарыныын, быраатын уола Владиктыын дьиэ туппута, 2014 сылга. Онтон 2015 сылга номнуо бүтэрэн киирбиппит. Оҕолоругар холобур буолан үчүгэйгэ үөрэппитэ, бэйэтин уопутуттан бэрсибитэ олохторугар туһалааҕын билигин биллибит. Аҕабыт билэрин, сатыырын, кини тапталын оҕолорбор, сиэннэрбэр кыайан толору тириэрпэппин…
Дойдутугар көрөр-истэр бииргэ төрөөбүт быраата баар буолан, санаабыт хоту пааматынньыгын туруорбута. Бырааппытыгар Виссарион Васильевичка, кийииппитигэр Мария Семеновнаҕа махталбыт наһаа улахан.
Кэргэним барахсан тиһэх суолугар бараары туран кийииттээх быраатын кытта түспүт хаартыскатын көрдөхпүнэ, кэлиэ бултаан баран диэн мэлдьи күүтэрим. Икки сыл ааспытын кэннэ дьэ өйбөр киирдэ, букатыннаахтык барбыт, кэлбэт диэн.
Оҕолорум, сиэннэрим тустарыгар иккиэммит аатыттан тугу барытын тулуйуом диэн андаҕайабын кэргэним барахсаҥҥа. Эн эрэ үчүгэйдик сырыт, дьоллоох буол ол дойдуга…
Кэргэнэ Октябрина Семеновна Торговкина.
Аҕам элбэххэ үөрэппитэ
Уол оҕо эр киһи буоларыгар аҕа улахан суолталаах. Аҕам миигин айыаҕыттан араҥаччылаан, иитэн, үөрэтэн, сүбэлээн киһи оҥорбута. Олох кыра эрдэхпиттэн айылҕаҕа сыһыаран, сиргэ-уокка сылдьарга үөрэтэн, билигин хайаан да икки нэдиэлэҕэ биирдэ ханна эмит баран кэлэбин. Бэйэм оҕолорбун эмиэ салгын сиэтэбин, сир астатабын, тэллэйдэтэбин, хаамтарабын. Төһө да куоракка олордорбут саха киһитин сиэринэн айылҕаларын кытта ситимнии сатыыбын.
Хайа баҕарар уол оҕоҕо курдук миэхэ аҕам тугу билэрин-сатыырын үөрэппитэ, такайбыта олус элбэх. Дьиэ ис-тас үлэтин, булка-алка ньымаларын аахпатахха, саамай күндүлэрэ кинигэ ааҕыытыгар угуйуута, киэҥник, ыксаабакка ырааҕы көрөн былааннаан утумнаахтык толкуйдуурга үөрэппитэ буолар. Киһи былааннаата да сибилигин тута оҥоро охсуон, сибилигин ситиһиэн баҕарар, дьиҥнээх олоххо оннук буолбат, бэйэҕэр туруоруммут сыалгын ситиһэргэр элбэх сыра уонна бириэмэ эрэйиллэр диэни миэхэ үчүгэйдик тиэрдибитэ билигин олус туһалыыр. Барыта кэмнээх-кэрдиистээх, эмискэ туох да буолбат диирэ. “Үлэ барыта үчүгэй: ким эрэ сантехник, ким эрэ суоппар, ким эрэ дворник буолуохтаах. Бары тойон буоллахпытына, ити идэлэри ким баһылыыр”, – диирэ.
Киһи быһыытынан олус көнө, эрэллээх доҕор этэ. Дьиҥнээх эр киһи, эппит тылын хайаан да тутуһара, бырааппын уонна миигин оннук ииппитэ. Биирдэ да аҕабыттан таһыллыбатаҕым, таарыллыбатаҕым барытын көрдөрөн бэйэтин холобурунан ииппитэ. Кэлиҥҥи кэмҥэ үксүн массыынанан айаннаан иһэн кэпсэтэр этибит, билигин да эмискэ төлөпүөннээн кэпсэтиэх, сүбэлэһиэх санаа киирэн ылааччы. Өрө тыынан, сүрэх оспот бааһа аалан ааһааччы.
Аҕа диэн тыл суолтатын
Дьэ кэлэн өйдөөтүм,
Сыаналаабатах эбиппин
Тыыннаах, сэнэх эрдэххэр.
Сүбэ-ама биэрээччи,
Сэмэй тылы этээччи,
Мүчүк гына үөрээччи
Күндү киһим күрэннэ.
Элбэҕи да кэпсэппэккэ,
Үгүһү да үөрэммэккэ,
Ырааҕы да ырытыспакка,
Куоттарбыппын эйигин.
Аны кэлэн кэмсинэн,
Аны кэлэн аһыйан,
Тилиннэрбэккин куоппуту,
Төнүннэрбэккин өлбүтү.
По, па, папаа,
Төрөөбүт төрүт сириҥ-уотуҥ,
Сымнаҕас тэллэх-суорҕан буоллуннар,
Аҕаа, быдан дьылларга быраһаай!
Улахан уола Ньургун Торговкин.