Сэбиэскэй былаас үрэллиэҕиттэн, аҥаардас төрөппүккэ көмө, чэпчэтии диэн уурайбыта. Судаарыстыба дьиэ кэргэн бэлиитикэтин инники күөҥҥэ тутар эрээри, аҥаардас төрөппүттэр ахсааннарын аҕыйатарга туһуланар этэ. Дьиҥинэн, аҥаардас төрөппүт оҕотун улаатыннарарыгар, иитэригэр-үөрэттэрэригэр олус элбэх кыһалҕаны көрсөрө, үбэ-харчыта тиийбэтэ биллэр буоллаҕа.
Биир миниистиртэн ол туһунан ыйытан турардаахпын. Онуоха маннык хоруйдаабыта: “Аҥаардас төрөппүттэргэ анаан босуобуйа биэрдэхпитинэ, дьэ, элбээн барыахтара дии. Судаарыстыба толору дьиэ кэргэттэри эрэ өйүүргэ интэриэстээх”.
Ол эрээри, дьэ, аал баһа хоҥунна диэххэ сөп. Бэрэсидьиэн Владимир Путин 2021 сыл от ыйыттан аҥаардас төрөппүттэргэ босуобуйа биэрэр туһунан ыйааҕа тахсыбыта. Бу босуобуйа аҥаардас төрөппүттэргэ барыларыгар бэриллэр дуо? Туох ымпыктааҕый-чымпыктааҕый? Ол туһунан сиһилии билсиэҕиҥ.
Кыаммат дьиэ кэргэттэргэ биэрэллэр
Биллэн турар, хааччахтардаах. Оҕоҕо барытыгар буолбакка, 8-16 саастаахтарга эрэ биэрэллэр. Манна биир түгэн өйдөммөт: 17 саастаах оҕо оскуолаҕа үөрэммэт, төрөппүтүгэр иитиллибэт диэтэхтэрэ дуу? Төттөрүтүн, оскуоланы бүтэрэр оҕо үөрэххэ киирэргэ бэлэмнэнэригэр, банкетыгар, о.д.а. өссө элбэх ороскуоттаах буоллаҕа. Сокуоммут да тарпат тараһа, сиппэт ситии буолан истэҕэ…
Дьиэ кэргэн хас биирдии чилиэнигэр тиксэринэн, орто дохуоттара эрэгийиэҥҥэ олохтоммут тиийинэн олоруу алын кээмэйиттэн (18 008 солкуобай) намыһах буоллаҕына эрэ, аҥаардас төрөппүттэр бу босуобуйаны ылар бырааптаахтар. Холобур, биир оҕолоох дьахтар ыйдааҕы дохуота 36 тыһыынчаттан намыһах буоллаҕына эрэ, ылар кыахтаах.
Босуобуйа кээмэйэ – эрэгийиэҥҥэ оҕоҕо олохтоммут тиийинэн олоруу алын кээмэйин аҥаарыгар тэҥнэһэр. Онон Саха сиригэр, киин улуустарга босуобуйа кээмэйэ – 9417 солкуобай. Хотугу улуустарга мантан үрдүк буолар. Сыл аайы тиийинэн олоруу алын кээмэйин сууматын кыралаан үрдэтэллэр, онон босуобуйа кээмэйэ эмиэ үрдээн иһиэхтээх. Босуобуйаны Биэнсийэ пуондата биэрэр.
Ыйыт-эппиэттиибит
1. Биэнсийэ пуондатыгар докумуоннары биэрэр наада дуо?
— Билигин сибидиэнньэлэри онлайн көрүҥүнэн социальнай тэрилтэлэр бэйэ-бэйэлэригэр бэрсэллэр, бэрэбиэркэлииллэр. Онон “Госуслуги” портал нөҥүө электроннай көрүҥүнэн, эбэтэр, Биэнсийэ пуондатын салаатыгар тиийэн, сайабылыанньа биэриэххэ сөп. Ол эрээри, сорох түгэҥҥэ эбии докумуоннар ирдэниэхтэрин сөп: дьиэ кэргэҥҥэ байыаннайдар, быыһааччылар, полицейскайдар, стипендияны, граны ылааччылар баар буоллахтарына, дьиэлэрэ хаарбах туруктаммыт буоллаҕына, о.д.а.
2. Сайабылыанньа сыыһа суруллубут буоллаҕына, тугу гынабын?
— Маннык түгэҥҥэ Биэнсийэ пуондата аккаастаабакка эрэ, эбии көннөрүүлэри киллэрэргэ ыытар. Биэс үлэ күнүн устата уларыйыылары киллэриэххэ сөп.
3. Босуобуйа хас күнүнэн кэлэрий?
— Саамай уһаабыта – 30 үлэ күнүнэн. Ол эрээри, ортотунан 10 үлэ күнүнэн сайабылыанньа көрүллэр, ол кэнниттэн 5 үлэ күнүнэн харчы түһэр.
4. “Мир” каартата суох буоллахпына, босуобуйаны ылыахха сөп дуо?
— Босуобуйаны каартата да суох, баан счетугар эмиэ түһэртэриэххэ сөп. Ол эрээри, каартаҕа ылабын диэтэххэ, хайаан да “Мир” буолуохтаах. Тоҕо диэтэр, социальнай босуобуйалар бары “Мир” каартаҕа эрэ түһэр буолбуттара.
5. Дохуоту хайдах ааҕалларый?
— Дьиэ кэргэн орто дохуотун ааҕарга туох баар үбү-харчыны: хамнаһы, стипендияны, биэнсийэни, гонорары, босуобуйалары, төлөбүрдэри учуоттууллар. Ону тэҥэ, подоходнай нолуок эмиэ ааҕыллар. Ол эбэтэр, хамнаһы илиигэр ылар суумаҕын буолбакка, нолуогун (13%) кытта эбэн ааҕаллар.
6. Алимены учуоттууллар дуо?
— Орто дохуоту ааҕарга алимент сууматын эмиэ киллэрэн ааҕаллар. Арай инбэлиит оҕону көрөн олорорго төлөнөр төлөбүрдэр уонна бу оҕоҕо 3-7 сааһыгар ылбыт төлөбүрдэр киирбэттэр.
7. Баайбын-дуолбун тоҕо ааҕаллар?
— 2021 сыл сааһыгар РФ бырабыыталыстыбата саҥа быраабыланы киллэрбитэ: дьиэ кэргэн балаһыанньатын быһаарарга дохуоту эрэ аахпакка, баайын-дуолун барытын кэлимник көрүллүөхтээх диэн. Манна дьиэни, массыынаны, уурунуу харчыны кытары учуоттууллар.
Өскөтүн дьиэ кэргэн хас биирдии чилиэнигэр тиксэринэн, тиийинэн олоруу алын кээмэйиттэн намыһах дохуоттаах буолан баран, биир дьиэлээх (эбэтэр биир кыбартыыралаах) буоллаҕына, кыаммат ыал ахсааныгар киирэр. Икки дьиэлээх буоллаҕына, кыбадыраатынай миэтэрэтинэн ааҕаллар. Эрэгийиэн аайы бу ааҕыы араастаһар. Ортотунан дьиэ кэргэн хас биирдии чилиэнигэр 24-тэн 40 кв.м. тиксиэхтээх. Бу манна киһи кыайан олорботунан ааҕыллыбыт дьиэни, эбэтэр элбэх оҕолоох ыалга көмө быһыытынан бэриллибит дьиэни аахпаттар.
Ону тэҥэ, дьиэҕэ ыараханнык ыалдьар киһи олорор, кинини кытары бииргэ олоруу кыаллыбат буоллаҕына, бу дьиэ эмиэ ааҕыллыбат. Ханнык ыарыылар буолаллара туспа испииһэккэ баар. Холобур, бактыарыйалары таһаарар сэлликтээх, иирэн ыалдьар, уо.д.а. ыарахан ыарыылаах дьон.
Маны таһынан, дьиэни эрэ буолбакка, учаастагы эмиэ ааҕаллар. Куоракка 25 суотайдаах, тыа сиригэр 1 гектаардаах учаастактан улахан сири бас билэр дьиэ кэргэттэр босуобуйаны ылар кыахтара суох. Социальнай көмө быһыытынан бэриллибит сир уопсай баайга ааҕыллыбат. Ону тэҥэ, биир киһи олорбот тутуутун, биир даачаны, биир гарааһы, эбэтэр биир массыына миэстэтин бас билэр буоллахха, кыамматтар ахсааннарыгар киириэххэ сөп. Элбэх оҕолоох уонна инбэлиит оҕолоох төрөппүттэргэ икки массыына миэстэтэ буолуон сөп.
Дохуоту ааҕарга тиэхиникэни эмиэ учуоттууллар. Биир массыыналаах, биир матассыыкыллаах ыал кыаммат диэн ааттаныан сөп. Элбэх оҕолоох, эбэтэр, ким эрэ инбэлиит буоллаҕына, икки массыына, икки матассыыкыл буолуон сөп. Ол эрээри, массыына мотуора 250 ат күүһүттэн улахан уонна 5 сылтан “эдэр” буоллаҕына, босуобуйаны биэрбэттэр (аны ыал 4 оҕолоох, массыына 5 миэстэлээх буоллаҕына, биэрэллэр эбит). Биир тыраахтар (комбайн, катер, мотуордаах оҥочо, о.д.а.) баар буолуон сөп. Бу тиэхиникэ 5 сылтан ордук туһаныллыбыт, эргэ буоллаҕына, ааҕыллыбат.
Уурунуу харчы туһунан эттэххэ, бааҥҥа кылааттар (вклады) уонна онтон кэлэр дохуот учуоттанар. Бу уурунуу харчы бырыһыаныттан кэлэр сыллааҕы дохуот тиийинэн олоруу алын кээмэйиттэн элбэх буоллаҕына, бу ыал кыамматтарга киирсибэт.
8. Үлэтэ суохтарга босуобуйа бэриллибэт дуо?
— Оннук. Быйылгыттан сорох босуобуйалары биэрэргэ “нуул дохуот” быраабыланы киллэрдилэр. Оҕотун кытары олорор төрөппүт босуобуйа ыларыгар, бигэргэммит дохуоттаах буолуохтаах – хамнас, биэнсийэ, стипендия, ГПХ дуогабарынан төлөбүр, гонорар, урбаантан киирэр харчы, о.д.а. Дохуот быстах да буолуон сөп. Быстахтык үлэлээн ылбыт буоллаҕына, бу төрөппүккэ босуобуйа төлөнөр, онтон сыл устата туох да дохуота суох буоллаҕына, аккаастыыллар.
Сокуоҥҥа дохуот суоҕар “убаастанар” биричиинэлэр учуоттаналлар: оҕо 3 сааһыгар диэри, эбэтэр, 80-тан аҕа саастаах киһини, инбэлиити көрөн олорор буоллахха; эбэтэр, элбэх оҕолоох ыал ийэтэ оҕо көрөн олордоҕуна; аармыйаҕа сулууспалыы сылдьар, эбэтэр, хаайыыга олорор (тахсан баран, 3 ый иһигэр); эмтэнэ сылдьар (3 ыйтан элбэх кэмҥэ); Дьарыктаах буолуу киинигэр үлэтэ суохтар ахсааннарыгар регистрацияламмыт буоллахха. Маннык балаһыанньалаах дьоҥҥо босуобуйаны биэрэллэр.
9. Хайдах төрөппүт аҥаардас диэн ааттанарый?
— Аҥаардас төрөппүт диэн – ийэ, эбэтэр аҕа оҕотун соҕотох иитэр, иккис төрөппүтэ өлбүт, сураҕа суох сүппүт, эбэтэр, Төрөөһүн туһунан сибидиэтэлистибэҕэ суруллубатах. Ол эрээри, иккис төрөппүт арахсан барбыт эрээри, суут быһаарыытынан алимент төлүүр да буоллаҕына, босуобуйа бэриллиэн сөп.
10. Алимент туһунан сөбүлэһии нотариуска түһэрсиллибит буоллаҕына?
— Суох, суут быһаарыыта эрэ учуоттанар. Ийэлээх аҕа арахсыбыттарын кэннэ, алимент төлөнөрө-төлөммөтө босуобуйаны биэриигэ аккаас төрүөтүнэн буолбат.
11. Ийэ иккистээн кэргэн тахсыбыт буоллаҕына, аҥаардас төрөппүт диэн ааттанар дуо?
— Бу манна ийэ, эбэтэр аҕа тус олохторо буолбакка, кинилэр оҕону иитиигэ кыттыылара, төһө хааччыйаллара учуоттанар. Иккистээн кэргэн тахсыбыт да буоллун, саҥа кэргэнэ оҕону иитэ ылбатах буоллаҕына (усыновление/удочерение), аҥаардас төрөппүккэ бэриллэр босуобуйаны ийэ ылар бырааптаах. Ол эрээри, кэргэнин дохуота уонна уопсай баайдара-дуоллара дьиэ кэргэн уопсай дохуотун ааҕарга учуоттанар буолар.
Эппэкиин эмиэ босуобуйаны ылыан сөп (оҕо толору судаарыстыбаннай хааччыйыыга олорбот буоллаҕына).
Ангелина Васильева, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыска: kazan.ru