Хаҥалас улууһун аҕаларын III кэмпириэнсийэтэ олунньу 16 күнүгэр улууспутугар Дьиэ кэргэн экэниэмикэтин сайыннарыыга уонна Сахабыт сиригэр Доруобуйа харыстабылын сылыгар ананан Аҕалар түмсүүлэрин бэрэссэдээтэллэрэ уонна ыҥырыылаах ыалдьыттар кыттыылаах ону сэргэ, онлайн-форматынан, Zoom платформанан ыытылынна.
I-кы кэмпириэнсийэ 2016 сыллаахха Чапаев сэлиэнньэтигэр, бастакы бэрэсидьиэммит М.Е.Николаев архыып-бибилэтиэкэ дьиэтигэр улуус эр дьонун, аҕаларын I–кы форумун быһыытынан буолбута. Этэргэ дылы, ыал аҕатынан, нэһилиэк баһылыгынан, улуус салайааччытынан сүрүннэнэн дьаһаллан олорор. III-с кэнпириэнсийэҕэ улуус баһылыга Олег Иринеев, улуус мунньаҕын бэрэссэдээтэлэ Анатолий Антонов, улуус Аҕаларын сүбэтин бэрэссэдээтэлэ Олег Иванов, Дьокуускай куораттан педагогическай наука хандьытаата Матвей Иванович Лыткин, Арктическай судаарыстыбаннай технологическай университет эт-хаан өттүнэн иитиигэ кафедратын сэбиэдиссэйэ Дмитрий Платонов, тыа хаһаайыстыбатын наукатын дуоктара Константин Степанов о.д.а. кытыннылар.
«Үүнэр көлүөнэ ыччаты иитиигэ аҕа оруола»
III кэмпириэнсийэни улуус баһылыгын солбуйааччытын эбээһинэһин толорооччу Денис Уваров иилээн-саҕалаан ыытта. Аҕалар улуустааҕы III-с кэмпириэнсийэлэрин, «Үүнэр көлүөнэ ыччаты иитиигэ аҕа оруола» диэн дакылаатынан баһылыкпыт Олег Иринеев аста. “Аныгы сайдыылаах уопсастыбаҕа аҕа оруолун үрдэтиигэ улахан болҕомто ууруллар. Аан дойду бары норуоттарыгар күн-күбэй ийэ алаһа дьиэни араҥаччылааччы буоллаҕына, ыал аҕа баһылыга дьиэ кэргэн бөҕө эркинэ, өйөбүлэ уонна көмүскэлэ буолар. Иллээх, эйэлээх дьиэ кэргэн, бу бэйэтэ – чөл олохтоох, чэгиэн туруктаах омук бигэ тирэҕэ. Хаҥалас улууһугар аҕалар сүбэлэрэ тэрээһиннэргэ көмөлөһөн спонсордыыллар, бэйэлэрэ үтүө санаа аахсыйаларын тэрийэллэр, куонкурустары, спортивнай күрэхтэһиилэри ыыталлар. Бу биллэн турар, дьиэ кэргэҥҥэ аҕа оруола үрдүүрүгэр үтүө эрэ өттүнэн дьайар”, — диэн тоһоҕолоон бэлиэтээтэ. Кэмпириэнсийэҕэ саҥа этиилэр киирэллэригэр, үтүө көҕүлээһиннэр үөскүүллэригэр эрэнэрин биллэрдэ.
Ол кэнниттэн олоххо көхтөөх уонна ситиһиилээх үтүө холобур буолар аҕаларга Өктөмтөн «Якутлесресурс» ГАУ суоппарыгар Николай Баишевка, Уулаах Аантан Сергей Алексеевка, Тумултан аҕалар хамсааһыннарын көхтөөх киһитигэр Роллан Охлопковка, “I Дьөппөн нэһилиэгэ” дьаһалтатын ыччат бэлиитикэтин исписэлииһигэр Василий Титовка, II Дьөппөнтөн ветучаастак сэбиэдиссэйигэр Владислав Мартыновка, Нөмүгүттэн Алексей Осиповка, Покровскай куораттан Сергей Ивановка, “ДНС Ритейл” ХЭТ маҕаһыынын управляющайыгар Виктор Контстантиновка, суут приставтар сулууспаларын суоппарыгар Андрей Дьяконовка махтал суруктарын туттарда.
Анатолий Антонов: «Аҕа — дьиэ кэргэн бигэ тирэҕэ»
Улуус мунньаҕын бэрэссэдээтэлэ, элбэх оҕолоох ыал аҕа баһылыга А.П. Антонов санаатын үллэһиннэ:
— Билиҥҥи олох тэтимнээхтик сайда турар кэмигэр аҕа оруола олус улахан. Биһиги улууспутугар хас биирдии нэһилиэккэ аҕалар түмсүүлэрэ баара олус үөрдэр. Кинилэр кыаммат дьоҥҥо, соҕотох ийэлэргэ, кырдьаҕастарга өрүү көмөлөһөллөр. Күһүнүн муус ылаллар, оҕолору балыктыырга үөрэтэллэр, күрэхтэһиилэри тэрийэллэр. Оҕолору ити курдук улахан олоххо бэлэмнииллэр. Саас нэһилиэктэринэн аҕам саастаах дьоҥҥо кус-балык бэрсэллэр. Аҕа дьиҥ бэйэтин холобурунан дьиэ кэргэн бигэ тирэҕинэн буолар.
Дьиэ кэргэн экэниэмикэтин сайыннарыы сыла
Улууспут баһылыгын экэниэмикэҕэ солбуйааччыта А.Е. Лебедев, улууска Дьиэ кэргэн экэниэмикэтин Сайыннарыы сыла мээнэҕэ ылыллыбатаҕын, тыа сирин оҥорон таһаарааччыларын дохуоттарын элбэтэр туһугар үлэ барыахтааҕын бэлиэтээтэ. Ыаллар тус тиэргэннэригэр оҕуруот аһын олордон, үүннэрэн дьиэ кэргэннэригэр эбии дохуот аахсыахтаахтар диэтэ. Салгыы Тыа хаһаайыстыбатын экэниэмикэтин сайыннарыы сүрүн төһүү күүһүнэн, дьону-сэргэни дьарыктаах оҥорон дохуот ылыытын таһымын үрдэтии буоларын ыйда.
— Дьиэ кэргэн экэниэмикэтин сайыннарыы күлүүһүнэн бүддьүөтү сөпкө былааннааһын буолар. Ол инниттэн дьиэ кэргэҥҥэ дохуот ылар туһуттан туох баар ороскуоту ааҕынан-суоттанан, барытын олохтоохтук ырытан уонна бары кыаҕы көдьүүстээхтик туһанан олохторун байылыаттык оҥостуохтара. Ити олоххо киириитигэр 5 хайысхалаах былаан оҥоһуннубут. Бастакытынан, «Хаҥалас улууһугар 2020-2024 сс. Тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга» тус бэйэ хаһаайыстыбатын тэринии, (түргэнник ситэр көтөрү-сүөһүнү иитии, тэпилииссэ туттуу, отонноох үүнээйилэри үүннэрии о.д.а) бу сыалга улуус бүддьүөтүттэн 4 мөл солкуобай үп көрүлүннэ. 5000 төбө сымыыттыыр куурусса, 1000 уст. отонноох уктары атыылаһыы, оҕуруот аһын 5000 уст.рассадатын атыылаһыыга ити үп барыаҕа. Иккиһинэн, норуот маастардарыгар уонна ремесленниктэригэргрант ылалларыгар көмөлөһүү, норуот үгэс буолбут салааларын сайыннарыыны өйөөһүн. Үсүһүнэн,урбаан эйгэтигэр үлэлиирдьиэ кэргэни, дьону киэҥник биллэрии, сырдатыы, тарҕатыы. Төрдүс хайысханан, Дьарыктаах буолуу Киинин нөҥүө үлэтэ суох дьону кытта үлэни күүһүрдүү. Бэсиһинэн, үөрэтии уонна методологическай арыаллааһыны тэрийии. Манна дьиэ кэргэҥҥэ үбү сөпкө туһаныыга семинардары, куурустары ыытан үөрэхтээһиннэр баар буолуохтара, диэн билиһиннэрдэ.
«Мин биисинэһим»
«Мин биисинэһим» өҥөнү оҥорор Киин улууспутугар былырыын кулун тутар ыйга арыллыбыта. Бастаан утаа пандемиянан сибэстээн тэйиччиттэн үлэлээбиттэрэ, быйыл сэтинньи ыйтан дьону кытта быһаччы үлэлэри ыытан кэллилэр. Сэбиэдиссэй Варвара Иванова , барыта дьарыктаах буолуу туһугар, кыра уонна орто урбааны өйөөһүҥҥэ судаарыстыбаннай бырагыраамалар тустарынан билиһиннэрдэ. Итини сэргэ, бэйэлэрин дьыаларын арыйар дьон наадыйыытынан докумуоннары толоруу, туох көмөнү ылыахтарын сөбүгэр тиийэ сүбэлэри-амалары биэрэллэр. Быйылгы, 2021 сылга “Олохтоох оҥорон таһаарыы” диэн былаан баарын кэпсээтэ. Улуус олохтооҕор бэйэ дьыалатын тэринэн оҥорон таһаарааччыга, туризм хайысхатыгар уонна социальнай өҥөнү оҥорор урбаанньыкка 500 тыһ. солк. тиийэ көмө харчы бэриллиэн сөбүн эттэ. Ити курдук социальнай хантараагынан көмө ылааччыларга эмиэ туох баар өҥөнү барытын оҥорон, көмөлөһөн биэрэллэр. Биир саҥа көрүҥүнэн, бэйэ дьарыктаах буолуута диэҥҥэ үчүгэй уонна мөлтөх өрүттэрин быһаарда. Манна саҥа дьыаланы арынар, тэринэр киһиэхэ бастакы хардыыларын оҥороругар дьоһуннаах сүбэлэр, көмөлөр баар буолууһуктар диэн көрдүм.
Саҥа саҕалааһыннар уонна уопут
Улууспут бары нэһилиэктэригэр олоххо олус көхтөөх дьиэ кэргэттэр бааллар. Манна дьиэ кэргэн дохуотун улаатыннарыыга ордук Өктөмтөн Светлана, Владислав Ксенофонтовтары ааттыахха сөп. Кинилэр дьиэ кэргэттэрэ хаас икки, кус үс көрүҥүн, козалары, кроликтары, мүөттээх тигээйилэри, убаһаны иитэн кыстатан тураллар. Ыал аҕа баһылыга Владислав Владимирович Ксенофонтов оҕону үлэнэн иитии туһунан санаатын бу курдук үллэһиннэ:
— Бэйэбит икки кыыстаахпыт уонна сэттэ иитэ ылбыт оҕолоохпут. 2011 сылтан миэбэл оҥорор сыахтаахпыт. Сымнаҕас олбохтоох дьыбааннары, кириэһилэлэри, ороннору оҥоробут. Улахан оҕолорбутун бэйэ дьыалатын тэриниигэ уһуйан, биисинэс-былаан суруйарга үөрэппиппит. 8 инкубаторы атыылаһаммыт, быйыл 500-чэ сымыыты (бройлер, кууруссалар уонна кустар) таһааран эрэбит, манан улахан кыыспыт дьарыктанар. Сотору кэминэн кус, хаас уонна индюктар кэлиэхтээхтэр ону кэтэһэ сылдьабыт. “Дьол уйата” диэн эдэр ыаллар түмсүүлээхпит. Онон быйыл икки эдэр ыалга тэпилииссэ тутар былааннаахпыт. Бэйэбит тиэргэммитигэр саамай наадалаах диэммит, оҕолорбутун кытта улахан тэпилииссэ туппуппут. Күһүн хойукка диэри аһын сиэтибит. Оҕо киһи быһыытынан үлэһит, сүрэхтээх буолуутугар уһуйабыт. Оҕолор тустаах үлэлээх буолуохтаахтар, ол иһин сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри бэйэлэрэ туспа дьарыктаахтар. Ол иһин ким кус, ким хаас аһатар, онтулара улахан бириэмэни ылбат. Оҕо-оҕо курдук, оонньуу-мэниктии таарыйа ааһан иһэн толороллор. Итини сэргэ, балыстарын-бырааттарын көрүүгэ-истиигэ, көтөрдөрү, сүөһүнү көрүүгэ кытыннарабыт, оҕуруот үлэтигэр көмөлөһүннэрэбит. Оҕолорбутун бэйэлэрин кыахтарын иһинэн, тиэргэн быйаҥын ылыыга, олоҕу-дьаһаҕы оҥостууга дьоҕурдарын сайыннарабыт. Оҕолорбут үөрэхтэрэ үчүгэй, оскуолаҕа да дьиэлэригэр да бириэмэлэрин олус туһалаахтык атаараллар, — диэн оҕону үлэнэн иитиигэ санаатын эттэ.
Хаҥалас улууһун эбии үөрэхтээһин Киинин дириэктэринэн үлэлиир Василий Ильин «Туризм тыа сиригэр» диэн тиэмэҕэ бэйэтин дьиэ кэргэнин холобуругар олоҕуран уопутун кэпсээтэ. Ааспыт сылтан тэринэн, кирэдьиит ылан, ыалдьыт, хоноһо түһэр дьиэтин туппуттар. Бу дьиэни тутуу, тэринии кинилэр улахан кыыстарын көҕүлээһинэ, ону олоххо киллэрбиттэр. Сүрүн дьыаланы-куолуну кыыстара дьаһайар сүрүннүүр, кинини төрөппүттэрэ өй-санаа уонна үп өттүнэн өйүүллэр. Ааспыт сайыҥҥы кэмҥэ 500-тэн тахса ыалдьыт хонон ааспыт. Манна сүрүннээн дьиэ кэргэнинэн сынньана куораттан кэлэллэр. Тэлгэһэлэригэр кустары, хаастары, индюктары ииппиттэр бэйэтэ минизоопаарка буолбут. Ыалдьыттар сибиэһэй сымыыты хомуйан ылан сарсыардааҥҥы аһылыктарын бэлэмнэнэллэр эбит. Бу курдук аҕыйах ороскуотунан, кэлэр ыалдьыттарга бары табыгастааҕы тэрийбиттэр. Маннык ыалдьыттар, хоноһолор түһэр дьиэлэрин биһиги курдук үчүгэй айылҕалаах дойдуга, ханна баҕарар тэрийиэххэ сөбүн итэҕэтиилээхтик кэпсээтэ.
Саха сатаабата диэн суох диэн олус үчүгэй бэргэн этии баар. Бу этии Уулаах Аан олохтооҕор бэйэ дьыалатын тэринэн «Автомастарыскыай» оҥостон тиэхиньикэлээх дьоҥҥо өҥөнү оҥорор Николай Мордовскойга олус сөп түбэһэр. Кини көхтөөх аҕа эрэ буолбакка, үтүө санаалаах киһи быһыытынан тус урбааны тэриммитэ алтыс сылыгар барбыт. Бастаан саҕалыырыгар социальнай хантараак нөҥүө өйөбүлү ылан үлэни тэрийбит. Аҕыйах сыллааҕыттан кыһыҥҥы өттүгэр нэһилиэнньэҕэ иһэр ууну таһыыны кытта саҕалаабыт. Онтон «Автомастарыскыайыгар» Төхтүртэн саҕалаан улууспут соҕуруу нэһилиэктэриттэн тиийэ элбэх киһи сылдьар. Итини сэргэ, Өлүөхүмэттэн, Ленскэйтэн тиийэ айан массыыналара тохтоон ааһар сирдэринэн буолбут. Үлэтин эйгэтин кэҥэтэн сайыҥҥы кэмҥэ саҥа дьиэлээх ыалларга уоттарын тардаллар, сылаас ситимин холбууллар, толору хааччыллыыны киллэрии үлэлэрин эмиэ толороллор.
Эр киһи доруобуйата
Эр киһи доруобуйата хаһааҥҥытааҕар да бүгүн уһулуччу суолталаах. Социальнай, демографическай уонна киһи ис туругун кыһалҕалара сытыытык тураллар. Эр киһи төһө да күүстээх аҥар дэннэр, дьахталлартан орто дойдуга олоҕун уһуна кылгас. Арассыыйа таһымыгар эр киһи ортотунан олоҕун уһуна 66 сыл буоллаҕына, дьахталлар олохторун уһуна 77 сылга тэҥнэһэр. Онтон күн тахсар дойдутугар Японияҕа эр киһи ортотунан 81 сыл, дьахталлар 87 сыл олороллор эбит.
Хаҥалас улууһун эр дьонун доруобуйаларын туругун туһунан Хаҥалас улууһун Киин балыыһатын кылаабынай бырааһын солбуйааччы Мария Исакова:
— Улууспутугар барыта 2021 сыл саҕаланыыта балыыһаҕа сыһыарыллыбыт 30934 киһи баар. Ол иһигэр улахан эр дьон ахсаана 10535, ити иһигэр үлэлиир кыахтаах 60 саастарыгар диэри эр дьон ахсаана 8302 киһи испииһэккэ баар. Холобура, В, С, Д вирус гепатитынан 972 киһи учуокка турарыттан, эр киһитэ 46,9% ылар. Кутталлаах саҥа үөскээбит искэн ыарыылаахтар 388 киһи, ол иһигэр эр дьон 155 (40%). Саамай тирээн турар кыһалҕалаах сахарнай диабеттаах дьон 760 киһи, ол иһигэр 342 (45%) эр киһи. Ньиэрбэ систиэмэтинэн ыалдьар (аччыгый мэйии ыарыылара, удьуордуур ыарыылар, өтөр-өтөр өйү сүтэрэн ыалдьар дьон) дьон ахсаана 394 киһи, ол иһигэр 177-тэ эр киһи. Хаан эргиирин ыарыыларынан 3487 киһи учуокка баар, онтон 1569 (50%) эр дьон. Тыҥа, куртах ыарыыларын көрдөрүүлэрэ эмиэ улахаттар. Улахан кыһалҕанан манна эбии кутталлаах искэннээх ыарыһахтар буолаллар. Сылтан сыл ахсын олус элбэх саҥа ыарыһахтары булабыт. Рак ыарыылаахтар III, IV стадиялара элбэх, итини сэргэ киһи өлүүтэ элбиир. Арыгыттан өлүү көрдөрүүтэ өрүү үрдүк. Арассыыйаҕа хас төрдүс киһи арыгы иһиититтэн өлөр. Бу улууспутугар улахан кыһалҕанан буолар. Эр дьон сыллата диспансеризацияны бараллара ирдэнэнэр, -диэн слайдаларга көрдөрөн, эр дьон долоҕойдоругар тохтотоллорун курдук быһаарда, кэпсээтэ Мария Егоровна.
Эр дьон балыыһаҕа сылдьыбаттар, көрдөрүммэттэр ол иһин сорох көрдөрүүлэр чуолкайа суохтарын ыйда. Дьиэ кэргэн бигэ туруктаах, чэгиэн, оҕолор доруобай буолалларын туһугар, сыллата ыытыллар диспансеризацияҕа сылдьарбыт, турукпутун тупсарынарбыт наада.
Аармыйаҕа сулууспалыы барар уолаттар доруобуйалара сыллата мөлтөөн иһэр. Байыаннай сулууспаҕа ыҥырыллааччылар доруобуйаларын туругун уонна мэдиссиинискэй хамыыһыйа түмүктэрин туһунан Хаҥалас улууһун байыаннай хамыһаара, полковник Николай Весвало иһитиннэрдэ:
— Байыаннай комиссариат нөҥүө 17 саастарыттан саҕалаан биһиги уолаттарбыт, эдэр дьон, инники ыал аҕалара ааһаллар. Бары билэргит курдук, «Байыаннай сулууспа туһунан» сокуоҥҥа сөп түбэһиннэрэн, 2021 сыл тохсунньу 1күнүттэн, кулун тутар 31 күнүгэр диэри аан бастааҥы байыаннай учуокка туруоруу үлэлэрэ ыытыллаллар. Манна киирэллэр: психологическай сүүмэрдээһин, байыаннай сулууспаҕа сөптөөҕүн мэдиссиинэ өттүттэн туоһулааһын. 2004 сыллаахха төрөөбүт 179 уол мэдиссиинэ көрүүтүн аастылар уонна байыаннай учуокка турдулар. Доруобуйаларын туруга үөрдүбэт. Байыаннай сулууспаҕа сөп түбэһэр уолаттар ахсааннара ааспыт сыллартан 49,7% түстэ. «А» категорияҕа туйгун доруобуйалаахтарга 179 хамыыһыйаны ааспыт уолаттартан 89 эрэ уол ааста. «В» категорияҕа 12, “Г” категорияҕа быстах кэмҥэ сулууспаҕа сөп түбэспэттэр 70 киһи уонна байыаннай сулууспаҕа сөп түбэспэттэр диэн “Д” категорияҕа 7 киһи. Биһиги улуус быраастарын кытта салгыы үлэлэһиэхпит дии саныыбын.
Төрүт аспытын умуннубут
Дьокуускай куораттан кэлбит Тыа хаһаайыстыбатын наукатын дуоктара Константин Степанов:
— Төрүт аспытын умуннубут, билигин сахалыы астар диэннэр хааллылар. Аспыт, аһылыкпыт барыта европейскай буолла. Киһи 65 сааһыгар диэри бэйэтин нөҥүө 50 туонна аһы оҥорон таһаарар организмы илдьэ сылдьабыт. Билигин спортсменнарга аналлаах, төрөөрү сылдьар дьахталларга, оҕотун эмтэрэр ийэлэргэ, оҕоҕо аналлаах астар диэн, ырыарар–уотар астар диэн специализированнай аһылыктар бааллар. Итини таһынан саамай буортулаах аһылыктарынан буолаллар: гаастаах утахтар, чипсы, сникерстэр, сосиска, варенай халбаһыы. Холобура, биир ыстакаан «кока-коланы» истэххинэ, 5 луоска саахары сиэбиккэ тэҥнэһэр. Маны кытта хайдах үлэлэһэбит? Киһи хайдах доруобай аһылыктаах буолуохтааҕый? Алаас отторунан аһаабыт сүөһүлэрбититтэн ылыллыбыт саха астара эрэ абырыахтара, кинилэр киһи доруобуйатыгар олус туһалаахтар. Айылҕаттан саха уонна калмыцкай эрэ сүөһүлэр мраморнай эт быыһыгар сыалаах эттээхтэр.Ити сүөһүлэр үүттэрин сыата 9% тиийэр, — диэтэ. Ити курдук Константин Максимович ынах, сылгы, таба, балык, сир аһын, үүт астарын, аска туттуллар оттор тустарынан слайдалары көрдөрө-көрдөрө быһааран кэпсээтэ. Онон аҕалар оҕолоругар буортулаах уонна туһалаах астар туһунан билэллэригэр кэмнэммэт сүбэлэри биэрдэ.
«Биһиги хотторуубут арыгылааһыҥҥа уонна табахтааһыҥҥа диэн саҕалаата», — диэн иһитиннэриитин педагогическай наука хандьытаата Матвей Лыткин:
— Дьиэ кэргэҥҥэ Аҕа суолтата үрдүкү турар. Эһиги хаҥаластар улахан пандемия кэнниттэн саамай улахан бастакы тэрээһиҥҥитинэн Аҕалары түмпүккүт муударай хардыынан буолар. Холобур курдук эттэххэ, биһиги уопсастыбаннай тэрилтэбит Дьокуускай куоракка, ГИБДД тэрилтэтигэр арыгы иһэн баран уруулга олорбут дьоннорго лиэксийэ ааҕабыт. 2018 сыллаахха 462 киһи истибититтэн, 60 киһи хаттаан итирэн баран уруулга олорбут. 2019 сыллаахха 500 киһиттэн, 47 киһи иккистээн түбэспит. Онтон 2020 с. 600 киһиттэн, 8 эрэ киһи иккистээн түбэспит. Бу аҥаардас лиэксийэ түмүгэр. Онон арыгыны утары охсуһууга саамай кылаабынайа профилактикаҕа информацияҕа сытар. Салгыы холобурдары кэпсээтэххэ, 100 сыл анараа өттүгэр, Арассыыйа нэһилиэнньэтин ахсаана – 180 мөл, Индия-360 мөл. киһи уонна Кытай-360 мөл. нэһилиэнньэлээхтэр эбит. Онтон 2013 сыллаахха Арассыыйа -143 мөл буолбут уонна 20,5% нэһилиэнньэтэ көҕүрээбит, биир киһитигэр таһаардахха 18-20 лиитэрэ арыгыны иһэр буолбут. Индия -1200 мөл., (333,3% нэһилиэнньэтэ эбиллибит) биир киһиэхэ тиксэринэн 1 л. иһэр эбит. Кытай -1300 мөл. (ол эбэтэр 361,1% нэһилиэнньэтин ахсаана эбиллибит) биир киһиэхэ 0,5 л арыгы тиксэр. Арассыыйаҕа арыгы иһиитэ улаханынан, дьон өлүүтэ элбэҕинэн Аан дойдуга инники сылдьабыт. Улуу хирург Федор Углов этэн турар, арыгы диэн наркотик. Сахабыт сиригэр 188 нэһилиэк сокуонунан арыгы атыытын бобон олорор. Бу сокуону СӨ Туризмҥа уонна атыыга-эргиэҥҥэ, урбааҥҥа миниистирэ Ирина Высоких тахса-тахса, РФ сокуонугар сөп түбэһиннэриэххэ диэн айдаарар, норуот дьокутааттара көмүскээн олороллор. Хайдах буолара көстөн иһиэҕэ, ол гынан баран биһиги аҕалар, бары утары турдахпытына кыайыахпыт. Аҕа кыайдаҕына барытын кыайар. Буруйу оҥоруу барыта арыгылаан баран оҥоһуллар. Бастакы президеммит М.Е. Николаев этэн турар, 2022 сылга Сахабыт сирэ автономияны ылбыта 100 сылыгар, нэһилиэнньэбит ахсаана мөлүйүөн буолуохтаах диэн. Бу сорукпут аҥаардас арыгылааһын, табаахтааһын содулуттан кыаллыбакка турар. Биир үрүүмкэ арыгыттан 10 000 мэйии килиэккэтэ төннүбэттии өлөр. Ону санааҥ, онон инникитин арыгы утары охсуһууга бобуу уонна иһитиннэрии тэҥинэн барыахтаахтар. Маны быһаарарга ону тэҥэ чөл олох, спорт, дьарыктаах буолуу хайысхаларын сөпкө тайаныахха эрэ наада.
Чөл олох
Чөл олохтоох киһи өйүн-санаатын, спорт доруобуйаҕа хайдах туһалыыр ньымаларын Арктическай судаарыстыбаннай технологическай университекка эт-хаан өттүнэн иитиигэ кафедратын сэбиэдиссэйэ Дмитрий Платонов иһитиннэрдэ. Элбэх биллиилээх дьон олоххо холобурдарын ырытан сиһилии кэпсээтэ.
— Аҕалар оҕолоругар кыыс да буоллун, уол да буоллун холобур буолуохтаахтар. Оччоҕо биһиги дьиэ кэргэнинэн сайдан иһиэхпит. Аҕа киһи, оҕолорун тустарыгар икки-үс көлүөнэни урутаан көрөн, арыгылаабакка-табаахтаабакка чөл олоҕу тутуһан сырыттаҕына доруобай ыччаттарбыт олохпутун салгыахтара. Аҕа чөл олохтоох, үлэлээх-хамнастаах буоллаҕына дьиэ кэргэн үчүгэй буолар, ону таһынан аттынааҕы ыаллара эмиэ үтүөҕэ тардыһыахтара. Эр дьон өйдөрүнэн-санааларынан, тылларынан-өстөрүнэн, үлэлэринэн-хамнастарынан, булалларынан-талалларынан, бары сатабылларынан, оннооҕор тас көрүҥнэринэн уһулуччу буолуохтаахтар.
Аҕалар III кэмпириэнсийэлэрин түмүгүнэн киэҥ уонна дириҥ ис хоһоонноох резолюция ылыннылар.
Былыр-былыргыттан ыал аҕата уол оҕотун, үлэ үөрүйэхтэригэр, сатабылларыгар, булт ньымаларыгар, итэҕэлгэ тиийэ өрүү батыһыннара сылдьан үөрэтэрэ-такайара. Билиҥҥи кэмҥэ эр дьон, аҕалар түмсэн араас хабааннаах үлэлэри нэһилиэктэрин туһугар оҥороллор. Чөл олохтон саҕалаан, дьиэ кэргэнигэр оҕону иитиигэ, уһуйаан, оскуола тэрээһиннэригэр кыттыһан, үлэни эрэ өрө тутан, нэһилиэгин олоҕор-дьаһаҕар түмсүүлээх, сомоҕолоһуулаах буолууга тиийэ үлэлииллэр. Эр киһи, ыал аҕата туруннаҕына тугу кыайбат буолуоҕай?! Эр киһи эттэ — дьыала хамсаата.
Уйбаан УЙГУУРАП,
ааптар хаартыскаҕа түһэриитэ.