2007 сыл кулун тутарыгар Арассыыйаҕа өрөспүүбүлүкэтээҕи Аҕалар I сийиэстэрэ ыытыллыбыта. Ол кэмтэн 10 төгүрүк сыл буолан баран, быйыл муус устар саҥатыгар өрөспүүбүлүкэҕэ Аҕалар II сийиэстэрэ ыытыллыаҕа.
Елена ПОТОЦКАЯ, «Саха сирэ» хаһыат, https://edersaas.ru
«Аҕалар лигалара“ өрөспүүбүлүкэтээҕи уопсастыбаннай тэрилтэ салайааччыта Айхал Габышев бу суолталаах тэрээһини ыытарга бэлэмнэнэн, кэккэ сүбэ мунньахтары тэрийэн ыытар. Ол курдук, бу нэдиэлэҕэ дьиэ кэргэҥҥэ уонна уопсастыбаҕа аҕа оруолун үрдэтиигэ судаарыстыбаннай уорганнар таһымнарыгар механизмнары толкуйдуурга сийиэс Кэнсиэпсийэтин оҥорууну дьүүллэһии мунньаҕа буолла. Кэрэхсэбиллээҕэ баар, суолталаах мунньахха сир түннүгэ дьон мустан, кэнсиэпсийэҕэ туһуламмыт үс араас хайысхалаах докумуону ырыттылар. Ол курдук, СӨ Ыччат уонна дьиэ кэргэн бэлиитикэтин дьыалаларыгар миниистири солбуйааччы Алексей Щербаков, бу министиэристибэ дьиэ кэргэҥҥэ бэлиитикэтигэр отделын салайааччыта Оливия Шилова, философия наукатын дуоктара, Духуобунас академиятын чилиэнэ, профессор Виктор Михайлов, норуот педагогикатын ассоциациятын чилиэнэ Иван Кондаков, ХИФУ пединститутун алын сүһүөх үөрэхтээһин кафедратын сэбиэдиссэйэ, профессор Николай Неустроев, культурология наукатын кандидата, университет доцена Семен Протопопов, орто анал үөрэхтээһин преподавателлэрин идэлэрин үрдэтэр институт дириэктэрэ Дмитрий Титов, «Кэскил» Оҕо бэчээтин кыһатын эппиэттээх үлэһитэ Анна Пермякова, «Аҕалар лигалара“ өрөспүүбүлүкэтээҕи уопсастыбаннай тэрилтэ салайааччыта Айхал Габышев, бу тэрилтэ толорооччу дириэктэрэ Албан Стрекаловскай атах тэпсэн олорон, өрөспүүбүлүкэҕэ ыытыллар Аҕалар II сийиэстэрин ис хоһоонун ырыттылар.
Мин профессор Виктор МИХАЙЛОВТАН бу мунньах туһунан санаатын үллэстэригэр көрдөстүм:
— Виктор Данилович, эн, икки оҕо аҕата, үс сиэн эһэтэ буоларыҥ быһыытынан, буолаары турар Аҕалар сийиэстэрин үлэтэ-хамнаһа тахсыылаах, ис хоһооно дириҥ, көннөрү кэпсэтии курдук ыытыллан баран, умнуллубакка, кыымтан уот саҕыллыаҕын баҕаран, бу мунньахха кытыннаҕыҥ буолуо?
— Саамай бу сүбэ мунньахха сөбүлээбитим диэн, бэйэ-бэйэни истимтиэ, биир тылы булар, өйдөһөр дьон мустан үлэлээтибит. Ол да иһин үлэбит тахсыылаах буолла диэн бэлиэтиэм этэ. Биһиги ыытыллыахтаах сийиэс бырайыак-кэнсиэпсийэлэрин ырыттыбыт. Ол курдук, СӨ Ыччат уонна дьиэ кэргэн бэлиитикэтин дьыалаларыгар министиэристибэтэ, сийиэһи тэрийэр кэмитиэт, «Аҕалар лигалара» уопсастыбаннай тэрилтэ уонна ХИФУ культурологияҕа кафедратын салайааччыта Семен Протопопов оҥорон киллэрбит кэнсиэпсийэлэриттэн үс хайысханы тобуллубут. Ол ханныктарый? Бастакытынан, аныгы сайдыылаах олоххо аҕа оруола. Иккиһинэн, тэтимнээх олоххо аҕа хамсааһынын көҕүлээһин. Үсүһүнэн, дьиэ кэргэн уйгулаах олоҕун кэскиллээх өрүттэрэ. Сийиэскэ бу үс суолталаах боппуруос тула кэпсэтии барыаҕа.
— Ол аата сийиэс кыттыылаахтара анал тиэмэлэрдээх тус-туспа былаһааккаларга хайдыспаттар дуо?
— Сиэксийэнэн араардахха, сорох дьон интэриэһиргээбиттэриттэн биирдэрин эрэ талар буолан, ыктаран хаалыылара баар буолар. Ол иһин ити үөһэ ыйбыт үс проблеманы ырытыыга дэлэгээттэр бары биир сиргэ олорон истиэхтэрэ, санааларын атастаһыахтара. Бу ньыманы араас мунньахтарга «карусель» эбэтэр «вертушка» диэн ааттаан ыыталлар. Ол аата истээччилэр миэстэриттэн халбарыйбаттар, модератордар эрэ уларыйан иһэллэр. Санаа атастаһыыта «ыйыт-хоруйдуубут» форматынан барыаҕа. Оһоҕу оттон күөдьүтэр курдук, сиэксийэ тиэмэтигэр эппиэттээхтэр аҕалары аһаҕас кэпсэтиигэ көҕүлүөхтэрэ.
— Мунньах буолан баран, мөккүһүүлээҕэ чахчы. Дьүүллэһиигэ туох боппуруос ордук мөккүөрү тарта?
— Аҕа оруолун үрдэтии боппуруоһун араас өттүттэн көрөн ырыттыбыт. Ол курдук, уол оҕону олоххо бэлэмниир өбүгэ үгэһэ умнуллаары гынна. Тыа сиригэр сайдыы тэтимнэнэн, гаастааһын киирдэ, дьон олорор дьиэтин толору хааччыллыылаах гына туттар буолла. Ол түмүгэр мас кэрдииттэн уонна хайытыыттан эр дьон “босхолоннулар”. Сайыннары-кыһыннары от-мас үлэтигэр илии үлэтин оннугар тиэхиньикэ буолан, эр киһи хара үлэттэн тэйдэ. Ол түмүгэр ыччаттарбыт олоххо бэлэмнэрэ мөлтөөтө. Аҕа уол оҕотун эр киһи курдук иитэр эйгэтэ аччаата. Бу боппуруоска эр дьон санааларын истиэхпитин баҕарабыт.
— Сийиэһи уопсастыбаннай тэрилтэ бэйэтин эппиэтинэһигэр ылан тэрийэн эрэрин туох дии саныыгын?
— Эн тоҕо итинник ыйытаргын өйдөөтүм. Бу тэрээһин, кырдьык, үөһэттэн ыйыы-кэрдии тахсан, ыытыллар буолбатах. Ол баар кэрэхсэбиллээҕэ уонна суолтата – Аҕалар сийиэстэрин уопсастыбаннай тэрилтэ ыытан эрэрэ! Ол да иһин сийиэс ис тыына олус дириҥ ис хоһоонноох. “Аҕалар лигалара” уопсастыбаннай тэрилтэ салайааччыта Айхал Габышев бу сийиэскэ олохтоох бэлэмнэниини ыытан эрэр. Ол биир туоһута – араас эйгэҕэ үлэлиир дьону түмэн, сийиэс кэнсиэпсийэтин ырытыыга кытыннарыыта.
Биһиги мунньахпыт бу кэпсээбит докумуонум ис хоһоонун “хара” үлэтин – былаанын уонна ис хоһоонун торумнаата. Онтон бу кэпсэтии боротокуола тэрийэр кэмитиэт көрүүтүгэр барыаҕа. Мантан инньэ салгыы Айхал Габышев салайар “Аҕалар лигалара” уопсастыбаннай тэрилтэтэ сийиэскэ туһуламмыт санаа атастаһыылаах араас “төгүрүк остуоллары” ыытыаҕа. Онно ким баҕалаах дьон кыттан иһэллэрэ буоллар диэн баҕалаахпыт.
… Бу күннэргэ өрөспүүбүлүкэтээҕи Аҕалар II сийиэстэрин чэрчитинэн улуустарга олохтоох дьаһалталар баһылыктара бэйэлэрин нэһилиэктэригэр “Аҕа сылын” биллэрдилэр. Онон сир аайы аҕалар сэбиэттэрэ үлэлэрин сөргүтэн, сийиэс дэлэгээттэрин талан, суолталаах тэрээһиҥҥэ ох курдук оҥостон кэлиэхтэрэ.
Елена ПОТОЦКАЯ, «Саха сирэ» хаһыат, https://edersaas.ru