90-с сыллар саҥаларыгар Кэрэ куолар куонкурустара Саха сиригэр аан бастакытын ыытыллар буолбута. Уһун көнө уҥуохтаах, хара суһуохтаах кэрэ кыргыттар оччотооҕу хаһыаттар, сурунааллар сирэйдэрин киэргэппиттэрэ.
Ирина Федорова, Мария Гаврильева, Марианна Андреева оччотооҕу «Туйаарыма Куо» диэн бүтүн өрөспүүбүлүкэтээҕи куонкуруска кэрэ кыргыттартан сүүмэрдэнэн кыайыылааҕынан тахсыбыт Кэрэ куолар билигин төһө ситиһиилээхтэрий, кинилэр тугунан
дьарыктаналларый?
Ирина Федорова, 1991 сыллаахха бастакы өрөспүүбүлүкэтээҕи «Туйаарыма Куо» куонкуруска кыттан кыайбыта. Билигин кэрэ аҥаардары успуорка уһуйар «Сахаэтнофитнес» диэн устуудьуйалаах, ону сэргэ, «Азбука успеха» диэн оҕо ис кыаҕын сайыннарар, олоххо тирэҕин буларыгар көмөлөһөр кииннээх:
— 18 саастаахпар, Чурапчы улууһун Одьулуун орто оскуолатын бүтэрээт даҕаны, бу куонкуруска кыттыбытым. Куонкуруска кыайбыппар, дьабака курдук бастыҥа, илин кэбиһэр, саҕынньах уонна Аляскаҕа Фэрбенкс куоракка сынньанар путевка бэлэхтээбиттэрэ. Куонкуруска кыттан баран олоххо көрүүм уларыйбыта. Кэрэ эйгэтигэр дьулуһуум, тугу эрэ туһалааҕы дьоҥҥо оҥоруох баҕам күүһүрбүтэ. Онон маннык куонкурустар син биир киһиэхэ дьайар күүстэрэ улахан эбит.
Кэлин ХИФУ-га культурологияҕа социокултуурунай бырайыак оҥорор идэтин баһылаабытым. Билигин бэйэм ааптарыскай бырайыактарбынан үлэлии сылдьабын. Өссө биир саҥа «Аламай күн» диэн бырайыакпын сахам дьонугар утары уунабын. Манна турук алгыстара диэн бааллар. Былырыын сайын ырыа матыыбын булан, онтубун кырыымпаҕа түһэртэрбитим. Ол алгыстары ырыа оҥорбутум. Дьон алгыһы ылан ааҕара уустук. Оттон ырыа киһиэхэ дьайыыта күүстээх. Киһи ис туругун истэригэр, алгыс ырыалар киһиэхэ иҥиэхтээхтэр. Үрүҥ тыыны оҥорон таһаарар эниэргийэ буолуохтаах. Бу бырайыак киһи ис туругун көрүнэригэр, алгыс ылынарыгар, илгэлээх олохтоох буоларыгар олук уурар соруктаах. Саха күнэ диэн саһархай өҥнөөх күн ойуута оҕо доруобуйата тупсарыгар, оҕо үөрэҕэр ситиһиилээх буоларыгар көмөлөһөр. Бу ойууну оскуолалар, ыал алаһа дьиэлэригэр анаан сакаастыыллар.
Оттон «Сахаэтнофитнес» 50 нэһилиэгинэн үлэлии турар. Этнофитнеһи улуустарга тарҕатар, үөрэтэр дьон миэхэ кэлэн үөрэммиттэрэ. Ол ылбыт билиилэрин бар дьоҥҥо тарҕаталлар. Уопсайынан, бырайыактарым бэйэ-бэйэлэрин кытта ыкса ситимнээхтэр. Киһи бэйэтин ис туругар чугас буоллаҕына, өбүгэлэрбитин кытта ситиммитин илдьэ сылдьабыт.
Мария Гаврильева, 1991 сыллаахха «Туйаарыма Куо» куонкуруска кыттыбыта, билигин Дьокуускайдааҕы албакааттар кэллиэгийэлэригэр юриһынан үлэлиир:
— Мин Амма улууһуттан төрүттээхпин. 1991 сыллаахха «Туйаарыма Куо» куонкурус буолбута. Оччолорго мин саҥа үөрэххэ туттарсаары бэлэмнэнии кууруһугар СГУ-га үөрэнэрим, ону таһынан, Национальнай бибилэтиэкэҕэ үлэлиирим. Куонкуруска кыттар хорсун санааны миэхэ Валентина Павлова, Валентина Самсонова, Надежда Ханды киллэрбиттэрэ, миигин өйөөбүттэрэ. Аныгы куонкурустартан уратыта диэн — кыыс оҕо кутун-сүрүн, ис эйгэтин көрдөрөр, өй-санаа өттүнэн тургутар өрүттээх этэ. Куонкуруска кыттан, дьону кытта сыһыан олохтуурга, тутта-хапта сылдьарга үөрэммитим. Дьон иннигэр толлубакка саҥарар, санаабын этэр буолбутум. Үөрэхпин бүтэрэн, юрист идэтин баһылаан, дьиэ кэргэн тэриммитим.
Билигин 1920 сыллаахха тэриллибит Дьокуускайдааҕы албакааттар кэллиэгийэлэригэр үлэлиибин. Икки уол оҕолоохпун. Улахан уолум Дима Москва куоракка үлэлиир, кыра уолум Дьулус 6-с кылааска үөрэнэр. Баскетболунан, уруһуйунан үлүһүйэн туран дьарыктанар.
Марианна Андреева (Менякова), 1991 сыллаахха куонкуруска кыттыбыта, билигин «Орто Дойду» комплекс дириэктэрэ, Дьокуускай куорат Дууматын дьокутаата:
— Мин Дьокуускай куоракка төрөөбүт-үөскээбит эрээрибин, Үөһээ Бүлүү физика-математика оскуолатыгар интэринээккэ олорон үс сыл үөрэнэн, оскуоланы онно бүтэрбитим. Айсен Сергеевич Николаев оччолорго оскуолабытыгар хомсомуол тэрилтэтин сэкирэтээрэ этэ, кини оскуоланы бүтэрэн барбытын кэннэ салгыы мин үлэлии хаалбытым. Оскуоланы бүтэрэн баран математическай факультекка туттарсан киирбитим. Бу үөрэнэ сырыттахпына, «Туйаарыма Куо» куонкурус буолар үһү диэн иһитиннэрбиттэрэ. Мин бэйэбин тургутан көрөргө санаммытым. Оччолорго култуура управлениетын үлэһитэ Изабелла Николаева бу куонкурус кураатарынан анаммыта.Куонкурус иннинэ кастины ааһан сүүмэрдэммит кыттааччы кыргыттарга, биһиэхэ, куоракка ыытыллар тэрээһиннэргэ барытыгар көхтөөхтүк кыттыахтаахпыт туһунан илии баттатан дуогабар түһэрсибиттэрэ. Ол докумуоннары барытын анал паапкаҕа уура сылдьабын. Билигин санаатахха, ити мин аан бастакы дуогабар түһэрсиим эбит.
Мин кыыс эрдэҕинээҕи араспаанньам Менякова диэн этэ. Куонкуруска араас былаачыйа, таҥас-сап тиктэн бэлэмнэниэхтээх этибит. Оччолорго маҕаһыыннарга билиҥҥи курдук таҥас-сап дэлэй буолбатах этэ. Мин таҥаспын барытын ийэм тигэн, киэргэтэн биэрбитэ. Кыргыттары сүүмэрдиир кастиҥҥа элбэх кыттааччы кэлбитэ. Оччо элбэх кыыстан сүүмэрдээһини ааһан куонкуруска кыттар буолбутум улахан үөрүү этэ. Урукку куонкурус билиҥҥиттэн уратыта диэн – киһи тас эрэ көрүҥүн, быһыытын-таһаатын эрэ сыаналааһын буолбатах этэ. Билиитин-көрүүтүн, сатаан кэпсэтэр-ипсэтэр дьоҕурун барытын тургутуу этэ. Аҥаардас сүүмэрдээһин түһүмэҕин ааһарбытыгар 500 тургутук ыйытыыны ааспыппыт сүрдээх этэ. Куонкурус кэнниттэн олоҕум уларыйбытын бу диэн өйдөөбөппүн. Мин оҕо эрдэхпиттэн үҥкүүһүт буоламмын, улаханнык симиттэн турбуппун өйдөөбөппүн.
Олох эдэр сааспар, маҥнайгы кууруһу бүтэрэн баран ыал буолбутум. Ол эрээри сыл кэриҥэ олорон баран арахсыбыппыт.
Үөрэхпин бүтэрэн баран «Саханефтегазсбыт» тэрилтэҕэ үлэҕэ киирбитим. Оччолорго бу тэрилтэ Алроса кэнниттэн иккис бастыҥ хампаанньа этэ. Онон бу тэрилтэҕэ эдэркээн кыыс үлэҕэ киириим улахан ситиһии этэ. 27 сааспар туспа бэйэм тэрилтэбин арынар туһунан быһаарыныы ылыммытым уонна үлэбиттэн уурайбытым. Бу быһаарыныым иһин аҕам хомойон миигин кытта алта ый устата кэпсэппэтэҕин өйдүүбүн. Билигин санаан көрдөххө, чахчы, төрөппүт киһи, оччолорго оҕото итинник үчүгэй тэрилтэттэн уурайан, бэйэ дьыалатын арынара уустук диэтэҕэ. Тэрилтэбит сүрүн соруга —хампаанньалары моҥкурууттааһынтан быыһааһын этэ. Бу тэрилтэбит атаҕар туран, ситиһиилээхтик үлэлээбитэ. Бэйэ тэрилтэтин тэринии миэхэ эрэли үөскэппитэ.
Бу үлэлиир сылларбар олоҕум аргыһын, оҕолорум аҕаларын Петр Андреевы көрсөн ыал буолбуппут. Петр Николаевич, чахчы киһи кэргэннээхпин диэн эрэнэр, ытыктыыр киһитэ. Мин санаабар, дьахтар дьоло оҕолоругар уонна дьиэ кэргэнигэр эрэ буолбатах. Дьахтар ийэ, кэргэн эрэ быһыытынан буолбакка, үлэтигэр-хамнаһыгар ситиһиилээх буолуута улахан оруоллаах дии саныыбын.
Мин хаһан даҕаны кыра оҕоҕо хаайтаран олорботоҕум, онуоха төрөппүттэрбэр махтанабын. Ону сэргэ, биисинэстээх киһи оҕолору оскуолаҕа илдьэригэр-аҕаларыгар, куруһуоктарга сырытыннарарыгар, аһылык бэлэмнээһинигэр, дьиэ-уот хомуйарыгар бириэмэтин сүтэрэрэ баар суол. Сылайбыт ийэттэн дьоллоох дьахтар, үчүгэй үлэһит тахсыбат. Бу барыта аҥаардас дьахтар санныгар сүктэриллэр буоллаҕына, дьахтар киһи быһыытынан ис эйгэтин, бэйэтин киһи быһыытынан сүтэрэр дии саныыбын. Онуоха, биһиги аҕабыт мин тус сыалбын-сорукпун, олоххо көрүүбүн өйөөн, ньээҥкэ, онтон кэлин дьиэ-уот хомуйар үлэһиттэр өҥөлөрүнэн туһанарбын хаһан даҕаны утарбатаҕа.
Мин билигин бииртэн долгуйабын. Оҕолорбут этэҥҥэ улаатан, киэҥ сирдэринэн ыырданнахтарына, төрөөбүт дойдуларыгар төннөн, төрөппүттэрэ төрүттээбит биисинэстэрин салҕыахтара дуо диэн санаа миигин үүйэ-хаайа тутар. Тоҕо диэтэххэ, омук сирдэригэр дьиэ кэргэн биисинэһэ саамай кырата 100 сыл устуоруйалаах буолар. Билиҥҥи туругунан көрдөххө, «Орто Дойду» туристическай комплекс мин кэргэмминиин сырабытынан үлэлии турар. Ол иһин салгыы сайыннарар туһуттан, «биэс сулустаах», 70 киһи хонор, 200-250 киһи батар улахан саалалаах гостиница тутары былаанныыбыт. Бу бырайыакпытын атаҕар туруордахпытына уонна онно аан дойду араас муннуктарыттан ыалдьыттар кэлэллэрин ситистэхпитинэ, сахабыт култууратын тарҕаттахпытына, дьэ, дойдубут, дьоммут туһугар улахан дьыаланы оҥордубут дии саныахпыт этэ.
Ульяна Захарова, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыскалар дьоруойдар тус архыыптарыттан туһанылыннылар.