Түөрт тэрилтэ, ол иһигэр Н.Е. Мординов-Амма Аччыгыйа аатынан “Кэскил” оҕо бэчээтин кыһата, биллэрбит “Ийэ дойду туохтан саҕаланарый?” экспедиция балаһыанньатыгар сөп түбэһиннэрэн, Саха Өрөспүүбүлүкэтин күнүгэр анаан, Саха сирин биир бастакы улахан наҕараадатын туһунан кэпсиим.
Александр Васильев-Көрдүгэн, edersaas.ru сайтка анаан
Экспедициябыт Саха сирэ Россия судаарыстыбатын састаабыгар киирбитэ 385 уонна Саха Автономнай Советскай Социалистическай Республика (САССР) тэриллибитэ 95 сылларыгар анаммыта. Оттон муус устар 27 күнүгэр Саха АССР төрүттэммитэ 95 сылын туолла!
Бүгүн кэпсиэхтээх наҕараадам 80 саастаах. 1937 сыллаахха Саха АССР төрүттэммитэ 15 сылыгар анаммыт. Ол да иһин былыргы алпаабытынан “SASSR ХV” диэн суруллубут.
Билигин Саха Өрөспүүбүлүкэтэ үс улахан наҕараадалаах – “СӨ Бочуоттаах гражданина” үрдүк аат, “Хотугу Сулус” уордьан уонна “Гражданскай килбиэн” туйгун бэлиэ. Ону таһынан, СӨ Ил Дарханын харыга кэтэр кыһыл көмүс чаһылаах Бочуоттаах Грамотата баар. Оттон бүгүҥҥү кэпсэниллэр түөскэ кэтиллэр “САССР ХV сыла” бэлиэ оччотооҕу Саха сирин саамай үрдүк наҕараадата этэ.
Архыып докумуоннара кэпсииллэринэн, Саха АССР төрүттэммитэ 15 сылынан бастыҥнары наҕараадалыырга анал бэлиэни уонна Бочуоттаах Грамотаны сакаастаан бэлэмниир туһунан кэпсэтии 1936 сыл олунньутуттан саҕаламмыт. Саха Киин Ситэриилээх Кэмитиэтигэр (СКСК) үбүлүөйү тэрийэр хамыыһыйа бэрэссэдээтэлинэн анаммыт Николай Васильевич Бубякин Москваҕа Саха сирин бэрэстэбиитэлэ Семен Николаевич Донской II диэн киһиэхэ: “Үбүлүөй чэрчитинэн стахановец-удаарынньыктары наҕараадалыырга, Казахстан курдук, анал значогу сакаастыахпытын баҕарабыт. Бу боппуруоһу Бүтүн Сойуустааҕы Киин Ситэриилээх Кэмитиэккэ (БСКСК) туруорус”, — диэн тэлэгирээмэлээбит.
Сотору харда тэлэгирээмэ кэлбит: “Сөбүлэһии ситиһилиннэ. Значок эскиһин оҥорорго саамай бастыҥ айар талааннары кытыннаран, атын уордьаннарга майгыннаппакка, Саха сирин ураты көстүүлэрэ киириэхтээхтэр. Эскиһи уонна наҕараада Балаһыанньатын СКСК бигэргэппитин кэнниттэн аны БСКСК бигэргэтэрэ булгуччулаах”.
Биир сыл иннинэ 15 сылларын бырааһынньыктаабыт казахтар уопуттарын туһанаары, биһиэннэрэ кинилэртэн үбүлүөйдээх значоктарын хайдах сакаастаабыттарын туһунан докумуоннары көрдөөн ылбыттар. Ону үөрэтэн, майгыннатан, барытын толору бэлэмнээбиттэр. Эскиһи саха оччотооҕу биллиилээх, норуодунай худуоһунньуктара Михаил Носов, Вячеслав Кандинскай уо.д.а. тус-туһунан оҥорбуттар. Ону барытын холботолоон, Саха сирин территорията киирбит сир шарын үрдүнэн дьүкээбил уотун суһумугар өрөспүүбүлүкэ аата-суола, сиэрпэ-өтүйэ уонна сир шарын иннигэр булчут саата, көмүһү сууйар драга стрелата ойууламмыттар. Аллараа өттүгэр бурдук куолаһыгар үбүлүөй датата суруллубут. Манна Москва айар талааннаахтара кыттыһан, дьүкээбил уотун араас өҥнөөх суһумун күн уотун сардаҥатын биирдии тардыылаах утаҕынан солбуйбуттар. Уордьаҥҥа майгынныыр бу наҕараада 30 мм кэтиттээх, 45 мм. үрдүктээх буолуохтаах диэн, 1000 ахсааны сакаастаабыттар.
Барыта үчүгэй буолла диэн, СКСК Президиума 1937 сыл муус устар 13 күнүгэр “Саха АССР 15 сыла” диэн түөскэ кэтиллэр значогу олохтуур уонна бу бэлиэнэн кимнээх наҕараадаланалларын бэрээдэгин туһунан” 14 №-дээх уурааҕы ылыммыт.
Онтубут, доҕоор, анарааҥҥылар ирдэбиллэрэ наһаа үрдүк буолбут. Значогу биир тыһыынча ахсаанынан оҥорорго 30 кг үрүҥ көмүһү, балтараа киилэ кыһыл көмүһү көрдөөбүттэр! Бу туһунан Саха сирин БСКСК бэрэстэбиитэлэ Варфоломеев СКСК бэрэссээдээтэлэ Александр Гаврилович Габышевка 1937 сыл бэс ыйын 19 күнүгэр биллэрбит. Оччолорго бүтүн Сойууһу кыһыл уонна үрүҥ көмүстэринэн толору хааччыйан олорор Саха сирэ бу ирдэбили кыайан толорбокко, значок ахсаанын 300 ахсааҥҥа диэри аҕыйатарга уонна размерын эмиэ кыччатан туран, кыһыл көмүһүн көннөрү солотуунан солбуйарга этии киллэрбит. Аны туран, бириэмэ ыгыытынан, значок Дьокуускайга от ыйыгар ыытыллыахтаах үбүлүөйдээх тэрээһиҥҥэ диэри хайдах даҕаны кыайан оҥоһуллубат буолбут…
Үбүлүөй тэрээһиннэрэ ааспыттара. Значок суоҕа. Репрессия ыар тыына биллэн, салайааччылары өрө-таҥнары тутуу саҕаламмыта. 1938 сыл күһүнэ үүммүтэ. “САССР 15 сыла” значок 300 ахсаанынан оҥоһуллан, соҕурууттан кэлбит сураҕа иһиллибитэ. Били күндү металл тиийбэтэҕиттэн, значок үрдүгүн 40 мм кыччаппыт этилэр, уоннааҕыта барыта үчүгэйэ (1-кы хаартысканы көр).
Комсомол төрүттэммитэ ХХ сыллаах үбүлүөйүнэн САССР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун 1938 сыл алтынньы 27 күнүнээҕи Ыйааҕынан бастакы 38 киһини наҕараадалааһын буолбута. Кинилэр толору испииһэктэрин Саха Киин архыыбын д. 3202, л. 9 диэн докумуонуттан булуохха сөп. Бу Ыйааҕынан комсомол Саха сиринээҕи обкомун сэкирэтээрэ, НКВД аатырбыт үлэһитэ Иван Ахчагныров, Саха тыйаатырын режиссера Спиридон Григорьев, Алдан шахтера Прокопий Гуляев (кэлин Социалистическай Үлэ Дьоруойа) уо.д.а. наҕараадаламмыттар. Сотору буолаат, Улуу Өктөөбүр бырааһынньыгынан 88 киһи наҕараадаламмыт! Итиннэ барытыгар Үрдүкү Сэбиэт Президиумун бэрэссэдээтэлэ Софья Петровна Сидорова илии баттаабыт. (д.3202, л. 32-36). Наҕараадалыыр Ыйаах оччотооҕу Саха сирин улахан “Кыым” уонна “Социалистическая Якутия” хаһыаттарыгар бэчээттэнэрэ.
Саха сирин чулуу уолаттара Платон Ойуунускай, Максим Аммосов, бу значок оҥоһуллуутугар улахан кылааттаах Николай Бубякин, Семен Донской II, Александр Габышев бары репрессия сиэртибэтэ буоланнар, бу бастакы улахан наҕараадаҕа тиксибэтэхтэрэ.
1941 сылга диэри наҕараадалааһын толору ыытыллан, 300 значок бүтэн, эбии 150 устууканы сакаастаабыттар. Ол иккис сакаас значоктарынан 1941 сыл ыам ыйыттан саҕалаан, 1944 сыл олунньу 16 күнүнээҕи Ыйааҕынан бүтэһик 41 киһини наҕараадалаабыттар. Бу сэрии кэминээҕи ыар сылларга дьон өйүн-санаатын өрө көтөхпүт артыыстар Анна Ивановна Егорова, Екатерина Афанасьевна Захарова, Иоаким Дмитриевич Избеков-Уустаах Избеков уо.д.а. “Саха АССР 15 сыла” значогунан наҕараадаламмыттар. Оттон РСФСР, САССР үтүөлээх артыыһа Петр Михайлович Решетниковы наҕараадаҕа түһэриилэригэр “единственный комик в театре” диэн суруйаннар, “Отказать!” диэн кытаанах резолюция туруоруллубут. Комиктаан сылдьа түстүн диэтэхтэрэ…
Инньэ гынан, икки төгүллээн холбоон, 450 значок оҥоһуллубутуттан 1938 сылга 139, 1939 сылга 52, 1940 сылга 144, 1941-1944 сылларга 112 киһи – барыта 447 киһи наҕараадаламмыт. Биир значок ССРС Үрдүкү Сэбиэтин Наҕараадалыыр отделыгар, биир значок хатылаан оҥорорго анаан Ленинградтааҕы манньыаты оҥорор собуокка уонна биир значок 1942 сыллаахха РСФСР бырабыыталыстыбатын кэнсэлээрийэтигэр ыытыллыбыт.
Бу значогунан наҕараадаламмыттартан элбэх киһи репрессия хааннаах ытарчатыгар хабыллан уонна Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии толоонугар охтубута. Билигин улахан мусуойдар саамай киэн туттар экспонаттарыгар кубулуйан, көрдөрүүгэ бэрт аҕыйах значок баар. Холобур, Ньурба Норуоттар доҕордоһууларын мусуойугар Саха Байыаннай Национальнай оскуолатын хамандыыра Аммос Алексеевич Аммосов киитэлигэр анньыллан турарын эт харахпынан көрбүтүм.
Архыыпка өссө биир докумуон баар. 1938 сыл ахсынньы 8 күнүгэр САССР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун сэкирэтээрэ Сунтаар оройуонун Ситэриилээх кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Е.Г. Догойдоновка 257 №-дээх “САССР 15 сыла” значогу ыыппыт. Попов Афанасий Николаевичка туттаралларыгар анаан. Оттон бу мин иннибэр Сунтаар уонна Ньурба холбоһуктаах оройуоннарын “Коммунизм суола” хаһыатын ахсынньы 22 күнүнээҕи нүөмэрэ сытар. Онно А.Н. Попов 1964 сыл ахсынньы 17 күнүгэр Дьокуускайга өлбүтүн туһунан некрологы таһаарбыттар. Афанасий Николаевич Сунтаар Хоротугар 1911 сыллаахха төрөөбүтүн, Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ кыттыбытын, САССР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун Бочуоттаах Грамотатынан түөрт төгүл уонна “САССР 15 сыла” значогунан наҕараадаламмытын туһунан тоһоҕолоон бэлиэтээбиттэр.
Чурапчы “Кыһыл Сулус” уордьаннаах буойуна, кэлин Россия “Доҕордоһуу” уордьанынан наҕараадаламмыт Гавриил Дмитриевич Ефимов мин “САССР 15 сыла” значок туһунан интэриэһиргиирбин истэн, маннык кэпсээбиттээх:
— 1942 сыллаахха Старай Русса куорат чугаһыгар ытыалаһыы быыһыгар саха “разжалованнай” эписиэрин көрсүбүтүм. Оччолорго байыаннай формаҕа погон киирэ илигэ, звание барыта гимнастерка саҕатыгар баар петлицанан быһаарыллара. Кини лейтенант эбит, ону чугуйуу кэмигэр ротаҥ дьонун элбэҕи сүтэрбиккин диэн, званиетын бэлиэтин устубуттар. Саҕатыгар ол бэлиэтин онно хараара сылдьара. Кубарыйбыт гимнастеркатын уҥа түөһүгэр “Саха АССР 15 сыла” значогу анньына сылдьара, өссө төгүрүк хайаҕас көстөрө. “Кыһыл Сулус” уордьаммын эмиэ ылбыттара, үүтэ бу оҥойо сылдьар. Оттон бу “САССР 15 сыла” значогу эһиги наҕараадалаабатаххыт диэн, биэрбэтэҕим”, — диэбитэ. Кини аатын-суолун өйдөөбөппүн. Ол гынан баран, кэргэним Фенялыын ыал буолаат, үс ыйынан сэриигэ барбыт киһи, ахтылҕаннаах кэргэммэр сотору-сотору суруйарым. Баҕар, онно сонун гынан, ол эписиэр саатар араспаанньатын суруйан кэбиспит буолуохпун сөп. Суруктары бэрийиэххэ баар этэ…
Бу кэпсэтии оннук хаалаахтаабыта. Эписиэр аата биллибэтэҕэ. Дьиҥинэн, НКВД, милиция элбэх үлэһитэ наҕараадаламмыт. Саха Байыаннай Национальнай оскуолатын бүтэрбиттэр даҕаны бу бэлиэҕэ тигистэхтэрэ. Бу эписиэр кинилэртэн биирдэстэрэ буолара саарбахтаммат.
Онон, “Саха АССР 15 сыла” 450 значок дьылҕата итинник. Эн кимнээх наҕараадаламмыттарын билиэххин баҕардаххына, Саха Киин архыыбыттан бу матырыйааллары, кырата биир ыйы быһа хасыһан, булуоххун сөп.
Александр Васильев-Көрдүгэн,
“Кэскил” хаһыат кэрэспэдьиэнэ, Саха сирин туһунан 6000-тан тахса значоктаах (олор истэригэр “САССР 15 сыла” эмиэ баар), коллекционер.
Хаартыскаларга “САССР 15 сыла” значогунан наҕараадаламмыттар: 1. Хапытаан Афанасий Богатырев. 2. Режиссер Спиридон Григорьев. 3. Композитор Марк Жирков. 4. Суруйааччы Василий Протодьяконов-Кулантай. 5. Эдьигээн булчута Николай Шемяков.