Емельян Ярославскай аатынан Хотугу сир норуоттарын устуоруйатын уонна култууратын судаарыстыбаннай холбоһуктаах мусуойа — Саха Өрөспүүбүлүкэтин, Уһук Илин уонна Сибиир биир кырдьаҕас мусуойа.
edersaas.ru
“ТЫЛБЫН БИЭРБИТИМ, ҮЛЭЛИЭМ”
1976 сыллаахха эдэр историк Егор Шишигин обкомолга култуура уонна маассабай отдел сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ. Обком сэкирэтээрэ Юрий Прокопьев: “Эн мусуойга дириэктэринэн барарга сөбүлэспит үһүгүн, ону соччо итэҕэйбэккэ сылдьабын. Бастатан туран, наука хандьыдаатаҕын, арааһа, наукаҕа салгыы үлэлиэххин наада буолуо. Эбэтэр баартыйаҕа карьераҕын оҥостуоххун баҕарарыҥ буолуо”, — диэбит. Оччоттон эппит тылын тыалга бырахпат, биир сүрүннээх эдэр киһи: “Мин идэбинэн историкпын. Тылбын биэрбитим, сөбүлэһэбин”, — диэн, 1978 сыллаахха Саха сирин улахан мусуойун дириэктэринэн анаммыта. Саха сирин култууратын миниистирин солбуйааччы Василий Босиков сүрүннээн, холбоһуктаах судаарыстыбаннай мусуой диэн ааттаммыта. Холбоһуктаах мусуой буолаат, бастатан туран, мусуой пуондаларын судаарыстыбаннай учуокка ылбыттара.
История наукатын хандьыдаата Егор Шишигин Уһук Илиҥҥэ суох сэдэх матырыйааллардаах Саха сирин мусуойун 1992 сылга диэри салайбыта. 1993-1995 сылларга Саха судаарыстыбаннай университетын историческай-юридическай факультетын деканын солбуйааччытынан, онтон Мииринэйдээҕи политехническай институт гуманитарнай уонна социальнай-экэнэмиичэскэй дьиссипилиинэлэрин кафедратын сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ.
Дойдуга уларыта тутуу, ыһыллыы-тоҕуллуу саҕаламмытыгар, мусуойдар бары муниципальнай бас билиигэ бэриллибиттэрэ. Егор Шишигин Мииринэй куоракка үлэлии олордоҕуна, СӨ бэрэсидьиэнэ Анатолий Штыров: “Мусуойга элбэхтик сылдьа сатыыбын да, куруук өрөмүөҥҥэ турар, үлэлээбэт, улахан күлүүс ыйанан турар буолар”, — диэн Егор Спиридоновиһы бэйэтин “буруйдааҕынан” ааҕан, мусуой үлэтин сөргүтэргэ төттөрү ыҥыран ылбыта. Егор Шишигин ити курдук, 2003 сыллаахха мусуойугар иккистээн төннөн кэлэн, Емельян Ярославскай аатынан мусуойга барыта 40-ча сыл таһаарыылаахтык үлэлээтэ.
САХА КИҺИТЭ МУСУОЙДАРГА ТАРДЫҺЫЫЛААХ
Мусуойу уонна кыраайы үөрэтээччи, уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй диэйэтэл, Саха сирин уонна Хотугу сир устуоруйатын, духуобунай култууратын чинчийээччи, доцент, РФ уонна СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Егор Шишигин дириэктэрдээх Саха сирин судаарыстыбаннай мусуойа аан дойдуга тиийэ билиниини ылбыта, бииртэн биир ситиһиилэр кэккэлээбиттэрэ.
“Уопсайынан эттэххэ, саха омуга, биһиги өрөспүүбүлүкэбит былыр-былыргыттан мусуойдары олус сөбүлүүр. Нэһилиэктэргэ 50-ча муниципальнай, 8 судаарыстыбаннай мусуой баара да ону туоһулуур. Урут холкуостаахтар сэдэх кыылы бултаатахтарына, тута чуучала оҥорон, мусуойга биэрэллэрэ. Кинилэр харчы, төлөбүр көрдөөбөттөрө, барыта баҕа санааларынан буолара. Онон, биһиги өрөспүүбүлэкэбит дьоно мусуойдар сайдалларыгар, дьоҥҥо-сэргэҕэ, чуолаан эдэр ыччаттарга туһалыы туралларыгар ис сүрэхтэриттэн баҕараллар уонна туох кыалларынан көмөлөһөллөр.
Кэнники сылларга төрүччүнү оҥорор буолбуттарын үчүгэй көстүүнэн сыаналыыбын. Былырыын сайын төрүччүнү оҥорооччуларга бастакы сийиэһи ыытан турабыт. Онно мусуойбут тиэргэнигэр сахалыы сэргэ туруорбуппут. Бастакы бэрэсидьиэн Михаил Николаев үлэлиир кэмигэр улуустар устуоруйаларын, фольклордарын, үһүйээннэрин кэпсиир кинигэ тахсыбыта. Бу устуоруйа үйэтитиллиитигэр улахан төһүү буолла уонна дьону-сэргэни хамсатта. Сэбиэскэй кэмҥэ кыраайы үөрэтээччилэр үлэлэрэ кинигэ быһыытынан тахсыбат этэ. Мусуой үлэтигэр бэриниилээх, олохторун анаабыт дьон үлэтин норуот билэрин туһугар “Саха сирин кыраайы үөрэтээччилэрэ” диэн 2 туомнаах кинигэни таһаарбыппыт. Кыайан киирбэккэ хаалбыт кыраайы үөрэтээччилэри, мусуойдары тэрийсибит дьону барыларын хабаары, 3-с туомун оҥоро сылдьабыт. Ким эрэ олохтон туоруур, ким эрэ кыраайы үөрэтии курдук уустук үлэҕэ аан бастаан ылсар, онон көлүөнэ солбуллар, кыраайы үөрэтээччилэр элбээн иһэллэр», — диэн Егор Шишигин элбэх ахсааннаах үлэтиттэн быһа тардан билиһиннэрэр.
САЙДАР КЭСКИЛЛЭЭХ
Бары билэрбит курдук, Саха сирин кэккэ мусуойдарын дириэктэрдэрэ салгыы үлэлииригэр дуогабардарын уһаппатылар. Ити, хомойуох иһин, бүтүн Арассыыйа үрдүнэн баар көстүү.
Ол туһунан Егор Спиридонович:
“Мин мусуой научнай үлэһитинэн хааллым. Биһиги мусуойбутугар ис сүрэхтэриттэн баҕаран, кыһаллан үлэлиир эдэр ыччаттар бааллар. Инники былааннарбыт элбэхтэр. Аҕа дойду Улуу сэриитигэр Кыайыы 75 уонна автономнай өрөспүүбүлүкэ тэриллибитэ 100 сылларыгар элбэх үлэ былааннанар. Билигин дириэктэр эбээһинэһин толорооччунан сылдьар Айталина Решетникова кыайа-хото тутуоҕар бигэ эрэллээхпин. Айталина Николаевнаны 40-ча сыл анараа өттүгэр экскурсоводынан ылбытым. Онтон ыла мусуой ис үлэтин барытын билэн, улуустарга элбэх мусуойу тэрийсибит уопуттаах, аптарытыаттаах киһи. Онон үөһээҥи салалта бэлиэҕэ ылан, дириэктэринэн бигэргэттэҕинэ, мусуой салгыы сайдан үлэлиэҕэ.
Кэлэктииппит дьоно уопуттаахтар. Икки үлэһити Кореяҕа уонна Америкаҕа ыытан эбии үөрэттэрдибит», —диэн мусуой инники былааннарын билиһиннэрдэ.
“ӨРӨМҮӨНҮ ТУРУОРСАБЫТ”
Үлэ кыайтарбата, туруорсууҥ туолбата, былаан кыаллыбата диэн хайа да эйгэҕэ баара буолуо. Егор Спиридоновичтан үлэлиир кэмнэригэр кыаллыбакка хаалбыт кыһалҕалары ыйыталаспыппар:
“Аан бастаан дириэктэринэн ананан үлэлии кэлэрбэр Иван Черов горисполком бэрэссэдээтэлин солбуйааччынан үлэлии олороро. Кинини кытары дьоһуннаах кэпсэтиини ыытан, мусуой сирин-¬уотун сокуонунан бэйэбитигэр ылбыппыт. Онон ким да былдьаһар, ханнык да тутууну ыытар бырааба суох. Күрүөлэнэн-хаһааланан, туспа дьаһанан олорорбут олус табыгастаах. Арай, дьэ, мусуойбут дьиэтэ эргэрдэ. 100 сыл анараа өттүгэр тутуллубут дьиэ кирпииччэтэ көөрөттөн түһэр, онон олохтоохтук өрөмүөннүөххэ наада этэ.
Кириисискэ да сигэнэн, олохтоох да, күннээҕи да өрөмүөнү ыыппатахтара 3-4 сыл буолла. Ол эрэн, СӨ бырабыыталыстыбатын итиэннэ Култууратын уонна духуобунай сайдыытын министиэристибэтин кытары сөбүлэһиибит быһыытынан, өрөмүөнү быра-йыакка киллэрэн турабыт.
Ону сэргэ, ханнык баҕарар мусуой элбэх экспонаттаах (саппаастаах), ону барытын көрөргө-харайарга элбэх ирдэбилгэ эппиэттиир дьиэ (хранилище) тутуллуохтаах. Куорат мусуойдарыгар барыларыгар оҥорор кыах суоҕунан уонна биһиги сирдээхпит-уот-таахпыт быһыытынан, СӨ судаарыстыбаннай пуондатын судаарыстыбаннай хранилищетын оҥоруохтаахпыт. Галина Данчикова СӨ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлэ эрдэҕинэ, бырайыак оҥорон саҕалаабыппыт да, эмиэ үп-харчы суоҕунан тохтообута. Ол эрэн, ити бырайыакпытыгар Владимир Солодов сөбүлэҥин биэрэн, сотору ити боппуруостарга мунньахтыахтаахпыт»— диэн сэһэргээтэ.
Надежда ЕГОРОВА, «Саха сирэ», edersaas.ru