4 устуруока кыайыылааҕа — Айаанньа Уус

Бөлөххө киир:

Үөһээ Бүлүү улууһун Нам сэлиэнньэтигэр “Тобуруокап көмүс күһүнэ”  хоһоон өрөспүүбүлүкэтээҕи көҥүл түһүлгэтигэр кыттааччылар уонна ыалдьыттар биир саамай күүтэр түгэннэринэн 4 устуруокалаах хоһоон кэрчигин суруйуу буолар.

Быйыл күһүҥҥү, ол эбэтэр балаҕан 3-4 күннэригэр тэриллибит VII түһүлгэ эмиэ олус долгутуулаах буолла. Манна сыһыаран эттэххэ, күрэххэ кыттааччылар ханнык тыл кэлиэхтээҕин сэрэйэн да көрбөттөр, эрдэттэн бэлэмнэммэттэр. Дьэ, ол алыптаах тылы бу иннинээҕи күрэстэргэ кыайбыт киһи эбэтэр ыҥырыылаах ыалдьыт иһитиннэрэр үгэстээх. Бу сырыыга 4 устуруока айыллыахтаах тылын  СӨ норуодунай суруйааччыта Наталья Михалева-Сайа толкуйдаата. Ханнык тыл кэлэн күрэстэһээччилэри “ууга-уокка түһэрдэ” эбэтэр айар дьоҕуру сытыырхатта диэн урутаан эттэххэ, ол тылбыт  — Олоҥхо.

Түһүлгэҕэ барыта 61 кыттааччы илиитигэр кумааҕы, уруучука ылан, өй-сүрэх үлэтэ хайдах курдук умсугутуулаах буоларын көрбүт эрэ киһи астынар, дуоһуйар түгэнэ тосхойдо. Дууһа тугу этэрин, сүрэх тугу сүбэлиирин чуумпуга иһиллээн сурукка тиһээри туспа-туора олорбуттар, бар дьонтон тэйэ быһыытыйбыттар эмиэ бааллара…

Туох барыта кэмнээх-кэрдиистээх.  Айар үлэ түмүктэнэр болдьоҕо кэлэн, үлэлэри дьүүллүүр сүбэҕэ туттарыы кэтэһиилээх кэмэ тиийэн кэлбитэ.  Кыттааччылар үлэлэрин дьүүллүүр сүбэҕэ  ыҥырыылаах ыалдьыттар, суруйааччылар  Наталья Михалева-Сайа, Афанасий Гуринов-Арчылан уонна улуус баһылыгын социальнай боппуруостарга солбуйааччы  Люция Тойтонова үлэлээтилэр.

Сайа түмүгү таһаарарыгар 61 хоһоонтон бастаан 20-чэ хоһоону хаалларбыттарын, онтон талан-талан  уон, онтон биэс хаалбытын туһунан иһитиннэрдэ. Онтон кыайыылаах кимин ааттаабакка туран хоһоон кэмчи, ол эрэн, толору ис хоһоонноох устуруокаларын доргуччу аахта:

“Олоҥхо – бу саха санаата

Ис сүрэх сахалыы ырыата

Олоҥхо – бу хоһоон ымыыта,

Ис кутум уһуктар тойуга”.

Дьэ, онон санаатын таба эппитинэн, тыл өттүнэн ойуулааһына күүстээҕинэн Олоҥхо биһигэ Таатта улууһун Баайаҕатыттан сылдьар Петр Петрович Неустроев-Айаанньа Уус аата иһиллээтин кытта, ытыс тыаһа өрө хабылла түстэ. Онтон Бүөтүр Тобуруокап күндү күтүөтэ, “Тобуруокап көмүс күһүнэ” норуот бырайыагын ааптара Дмитрий Федосеевич Наумов суруйааччы бюһун диэки эргиллэ биэрээт: “… Оҕонньор үөрдэ”, — диэн саҥа аллайда, истиҥ мичээрин бар дьонугар анаата.

 Айаанньа Уус диэн  кимий?

Бар дьонугар,  поэзияҕа сүгүрүйээччилэргэ, уран тарбахтаах уустарга Айаанньа Уус диэн аатынан биллэр Петр Неустроев  Мэҥэ Хаҥаластан силистээх-мутуктаах. Онтон 1998 сылтан, төрөппүт оҕолоро кыра эрдэхтэринэ,   аҕатын дойдутугар Баайаҕаҕа көһөн олохсуйбута.

СПТУ-га үөрэнэн баран, аармыйаҕа барбыта. Аармыйаттан кэлэн баран, үөрэммит идэтинэн үлэлээбэккэ, сопхуоска быстах үлэлэргэ сылдьыбыта. Туохха барытыгар сыстаҕас, тиэхиньикэ эҥин эгэлгэ эридьиэһин  эндэппэккэ быһаарар, эт-сиин күүрэр  үлэтин  өрө тута сылдьыбыт киһи  аны ис айылҕата уһуктан,  уус идэтигэр талаана арыллыбыта. Билигин мас уонна тимир ууһа буолан, кинини Айаанньа Уус диэн  ытыгылаан ааттыыллар.

Хоһоону суруйарга хайдах сыстыбытын туһунан Айаанньа Уус маннык кэпсээннээх буолла:

-Тугу эрэ суруйбут киһи диэн санаабакка да сылдьан, аан бастаан хоһоон суруйарга холонон көрбүтүм. 2-3 хоһоону суруйан баран, батсаапка ыыппыппын, арай, ааҕааччылар сэргээбиттэрэ, суруйууһуккун диэн сүбэ-соргу тылын эппиттэрэ. Онтон эрдийэн буолуо, тохтоло суох суруйан барбытым.  Ол эрээри, суруйарын суруйабын да,  бэйэм астыммаппын,  куруук туох эрэ тиийбэт.

Ханна эрэ сылдьан сөбүлүүр тиэмэбин таба тайанным эбэтэр дьикти, сонун тылы иһиттим да бэлиэтэнэн иһэр идэлээхпин. Онтон ол тиэмэни өр да өр илдьиритэбин, эридьиэстиибин уонна аргыый наллаан айан таһаарабын. Сороҕор биир-икки тылынан бүтэн хаалаҕын, сороҕор бэйэтэ тахса турар. Били  уус киһи хайдах мас түбэһэриттэн табылларын курдук буолар.

Ардыгар олох тохтоон хаалаҕын, көннөрөрүҥ, көҕүрэтэриҥ элбиир. Онон, мин санаабар, хоһоон суруйуу син биир уһанарга холоонноох, — диэн бэрт сэмэйдик сэһэргээтэ.

Айаанньа Уус ыраах Үөһээ Бүлүү улууһугар “Тобуруокап көмүс күһүнүгэр” кэлэр санаата суох сылдьан эмискэ айаҥҥа туруммутун, хаһан да ханнык да күрэхтэһиигэ кыттан көрө илигин туһунан этэр.

-Уопсайынан,  бэрт былдьаһыыны сөбүлээбэппин. ийэбинэн эһэм:  «Хаһан  да күрэхтэспэт буол,  бэрт былдьаһыы куһаҕан, туох да үчүгэйгэ тириэрдибэт!» —  диэн боборо. Ол да иһин, ханна  да кытта да, күөн көрсө сатаабат этим.

Онтон бу Намҥа кэлэн хоһоон суруйан холонуум маннык үчүгэй түмүктээх буолбутуттан соһуйдум. Уопсайынан, Үөһээ Бүлүүнү, тэрээһини олус сөбүлээтим. Таксинан кэлбит дьонум бары  Үөһээ Бүлүүгэ ааһаннар, Намҥа соҕотоҕун хаалан хаалбытым. Түһүөхтээх сирбэр оскуолаҕа киириэхпиттэн, бастакы дорооболоһууттан саҕалаан, ийэлии истиҥ, эйэҕэс эйгэҕэ киирэн хааллым. Намнар, тэрийээччилэр ытыс үрдүгэр илдьэ сырыттылар, хас хардыыбыт аайы сылаас аһылык,  үчүгэйдик утуйан уһун айан сылаатын умуннубут.

Кыайыыны эрэ  күүппэтэх буоламмын,  олус соһуйдум. Билигин аны айарга-тутарга эппиэтинэһи да сүктүм быһылаах.

«Ымсыыра саныырым ыраахтан
Арҕаа күн киириитин маныырым…
Ып-ыраах ол саҕах анныгар
Айаннаан көрдөрбүөн дии санаан.

Истэрим ол кэрэ дойдуга
Көҥүл тыл көччүйэ көтөрүн…
Истэрим хоһоону айааччы,
Көҥүллүк санаатын туойарын.

Истэрим ол кэрэ дойдуга
Көрсүһүү, кэпсэтии туһунан…
Истиҥник ымсыыра саныырым,
Кэрэни мин ыра оҥостон…

Санаабын ситээри мин »көттүм»
Ол саҕах анныгар тус арҕаа…
Силбик күн түбэстэ айаммар,
Ол эрэн саҕахпар Күн көрсөр…

Долгутта сүрэхпин истиҥ тыын,
Үөрбүт Күн күлүмүн көрдөрөн…
Дууһабар сылаастык илгийэн,
Үөрбүт Күн сарыала сыдьаайар…

Дьон-сэргэ сыһыана сөхтөрдө,
Бу миигин күүппүттүү көрсөллөр…
Дьиэҥ сылаас эйгэтин кэриэтэ,
Баарынан маанылыы сылдьаллар.

Ырабын толорон көтүттүм,
Ис-санаам иһирэх тылларын…
Ырыа да буолбатар кынаттаах
Истиҥ тыл көттөҕө көҥүлгэ…»

— диэн 4 устуруока кыайыылааҕа,   уустар үөскүүр Баайаҕа сэлиэнньэтиттэн сылдьар, бэрт сэмэй көрүҥнээх  Айаанньа Уус  соһуччу үөрүүтүн үөрэ-көтө үллэһиннэ.

Бүөтүр Тобуруокап: “Тыл саамай минньигэһэ — бэйэҥ дууһаҥ,  сүрэҕиҥ олус минньийэн, долгуйан, ону искэр батарбакка, алҕаска кэриэтэ быктаран кэбиспит тылыҥ!” диэн этиитэ дууһаҥ кылын таарыйыахтын, айар аартыгыҥ арыллыахтын.

Надежда ЕГОРОВА, «Саха сирэ»,  edersaas.ru

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0