3000-тан тахса өстөөҕү кыдыйбыт саха снайпердара

Быйыл саас биһиги Н.Н. Петровтуун суруйбут «Снайперский выстрел во имя победы» кинигэбит нууччалыы тылынан бэчээттэнэн таҕыста. Бу кинигэҕэ Саха сирин снайпердара — 33 киһи дьылҕалара уонна төһө фашиһы кыдыйбыттара суруллубута. Кинигэҕэ элбэх хаартыскалар, докумуоннар, 104 араас литература туһаныллыбыт испииһэктэрэ бааллар.

Кинигэҕэ Красноярскайтан, Кемеровоттан  уонна да атын Сибииртэн сылдьыбыт снайпердар бойобуой суоллара сиһилии суруллубут.

Бурятияттан сэриилэспит 13 снайпер 3 тыһыынчаттан тахса өстөөҕү өлөрбүттэрэ. Кинилэртэн  аатырбыт снайпер Семен Номоконов 368 фашиһы суох гыммыта. Кинини кытта Саха сириттэн снайперынан бииргэ сэ­­риилэспит Н.В. Юшманов туһунан Номоконов бэркэ хайҕаан: «Кини миигиттэн ордук бэргэн ытааччы, элбэх фашиһы өлөрдө» диэн ахтыбыт. Хомойуох иһин, Н.В. Юшманов туһунан биһиги тугу да билбэппит.

Сэрии  биир  таабырына  таайылынна

2003 сыллаахха Степан Сивцев-Доллу уонна Никита Аржаков «Журавли над Ильменем» диэн киинэни уста сылдьан,  Старая Русса куорат мусуойугар снайперскай  бинтиэпкэни  тутан олорор, сержант погоннаах, «Кыһыл Сулус»   уордьаннаах сахаҕа майгынныыр сирэйдээх саллаат хаартыскатын көрөөт,  бу арааһа саха киһитэ быһыылаах диэбиттэрэ. Кинини билэр дьону, аймахтарын көрдөөннөр күөх экранынан,  араадьы­йанан хас да биэрии оҥорбуттара.  Бэрт элбэх киһи бу биһиги аҕабыт, убайбыт, таайбыт диэн биллэрбиттэрэ.

Снайпердар тустарынан суруйа сылдьан мин булбут матыры­йаалларбыттан көстөрүнэн,  бу Цырендаши Доржиев диэн ааттаах Бурятия саллаата буоларын билбитим. Кини сэриигэ 297 фашиһы кыдыйбыт, биир өстөөх  сөмөлүөтүн  суулларбыт снайпер буолар. Кини хаартыскатын уонна хайдах сэриилэспитин оччо­тооҕу хаһыаттар киэҥник сырдаппыттар. Сэрии саҕаланыаҕыттан 17 ый устата сэриилэспит уонна 20 снайперы иитэн-үөрэтэн таһаарбыт. 1943 сыл тохсунньу 3 күнүгэр бааһырыыттан госпиталга өлбүт. Онон сэрии биир таабырынын таайдыбыт диэхпитин сөп.

Кинигэҕэ өссө Амур булчуттарыттан, нанаецтартан снайпер буолан сэриилэспит 25 саллаат дьылҕатын суруйбуппут. Кинилэртэн киэҥник биллэр Максим Пассар 237 өстөөҕү суоһарбыт. Биһиги историкпыт С.М. Горохов суруйбутунан, Уһук Илин олохтоохторуттан сэриигэ 200-тэн тахса киһи снайпердаабыт, кинилэртэн өссө биир Рая Зенькова диэн кыыс снайпер­даабыт. Сахалартан снайпердаабыт кыргыттар биллибэттэр. Сэрии кэмигэр Дьокуускайга бары бүттүүн байыаннай үөрэхтээһиҥҥэ – Всевобучка элбэх кыыс снайпер идэтин баһылаабыттар. Ол туһунан Дьокуускайдааҕы военкомат историятын суруйбут П.Н.Токарев ахтан турар. Сахалартан лүөччүгүнэн  сэриилэспит Вера Захарова миэхэ кэпсээбитинэн,  кинини кытта  фроҥҥа хас да кыыс снайпер үөрэҕин бүтэрэн барсыбыттар.

                   Сахалар  төһө  снайпердаахпытый?

Саха сирин сэрии саҕанааҕы таабырыннара өссө да үгүстэр. Ол курдук, биир улахан биллибэтинэн сахалартан төһө киһи снайперынан сэриилэспитэ, төһө өстөөҕү суох оҥорбуттара күн бүгүнүгэр диэри биллибэт.

1995 сыллаахха   «Саха снайпердара» диэн Илья Петров – Мастаах Уола кинигэтэ тахсыбыта. Бу манна Саха сирин тоҕус ­улуустарыттан снайперынан сэ­­риилэспит 17 саллаат бойо­буой суоллара суруллубута. Мастаах Уола бэйэтэ Аҕа дойду сэриитин кыттыылааҕа уонна кылгас кэмҥэ снайперынан сэриилэспит. Кини бойобуой ахсаана биллибэт. Кэлин өр сылларга «Холбоско» ревизорунан үлэлээбитэ.

Онтон 2008 сыллаахха Прокопий Уаров «Якутяне снайперы на защите Отечества, 1941-1945 гг.»   кинигэтигэр  29 саха снайпердарын тустарынан суруйбута.

Биһиги кинигэбитигэр 33 саха снайпердара киирбиттэрэ. Билигин мин кинилэр ахсааннарын 42 киһиэхэ тиэртим.  Аҕа дойду сэ­­риитин историятын үөрэппит истори­ческай наука кандидата Дмитрий Петров үс туомнаах  «Вклад народов Якутии в дело победы (1941-1945 гг.)»  кинигэтигэр Ураллааҕы байыаннай уокурук салалтатын бирикээстэрин Подольскайдааҕы байыаннай архыыптан булан бэчээккэ 1968 сыллаахха таһаарбыт этэ.  Бирикээстэргэ 1942 сыллаахха элбэх саха кэлбитин уонна кинилэр бэргэнник ыталларын туһунан суруллубут: «В части бригады прибыло пополнение значительной группы якутов. Якуты отличные охотники. Такие же отличные стрелки. Командующий приказал обучить якутов как разведчиков и снайперов». Сибиир бары байыаннай уокуруктарыгар бэргэнник ытар сахалары снайпер үөрэҕэр сүрүннээн үөрэппиттэр. Бу аллараа киирбит хоһоону аҕам Илья Пестерев, «Бойобуой үтүөлэрин иһин» мэтээл кавалера, 1942 сыллаахха Мальта станциятыгар учебнай ротаҕа сылдьан суруйбут. Саха снайпердарын туһунан оччотооҕу хаһыаттарга үгүстүк суруллар эбит.

СНАЙПЕР

                                                                                                                                                                                          Пестерев Илья Николаевич.

Сытыы харах снайпер

Саатын ылан, оҥостон

Саһан, үөмэн сыппыта

Ньиэмэстэри кэтэһэн.

Оту-маһы бэлиэтиир,

Ону-маны одуулуур.

Бары сири барытын

Ааҕа көрө сыппыта.

Ханна эрэ харааран

Сырыыга сылдьар фриһи

Сыыһа-халты туппакка

Учуоттара ыраатта.

Элбэх хойуу фриһи

Көрдөҕүнэ үөрэр.

Бастаан кини «маанылыыр»

Фюрер бастыҥ саллаатын.

Саха уолаттара снайпер быһыытынан Халхин-Голга, Хасан күөлгэ, Финляндия сэриитигэр кыттан суон сураҕырбыттара эмиэ биллэр, ол эрээри ону чопчулуур докумуоннар көстө иликтэр.

Мин ааҕан таһаарыыбынан Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр 42 саха снайпера өстөөх 3 356 офицердарын уонна саллааттарын суох гыммыттар. Ону таһынан 138 киһи сэриигэ снайперынан сылдьыбыттара биллэр, ол эрээри ону туоһулуур докумуоннара суохтар. Ол курдук, суруйааччы Алексей Спиридонович Бродников сэриигэ снайперынан сылдьыбытын туһунан «Көмүскэ уута» диэн сэһэнигэр суруйан турардаах. Социалистическай Үлэ Дьоруойа  Ленскэй оройуон киһитэ  Кирилл Егорович Попов сэриигэ эмиэ снайпердаабыта биллэр.

Сулус  курдук  сырдык  буоллун,  өлбөт  мэҥэ  ааттара!

Билигин Саха сириттэн сэриигэ снайперынан сылдьыбыт уолаттар ааттарын билиһиннэрэбит:

1. Кульбертинов Иван Николаевич (1917—1993), Өлүөхүмэ оройуона —489 фашиһы кыдыйбыт. Кини Сэбиэскэй Сойуус аатырбыт снайпердарын рейтинигэр 7 киһинэн сылдьар.
2. Охлопков Федор Матвеевич (1908—1968), Томпо оройуона, Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа — 429 фашист. Рейтиҥҥэ 12 киһи. Кинини Сэбиэскэй Сойуус маршала Иван Конев «Великий снайпер Земли российской» диэн ааттаабыта.
3. Петров Егор Константинович (1907—1944), Сунтаар оройуона — 240 фашист.
4. Семенов Николай Федорович —218.
5. Павлов Семен Павлович (1923-2011), Горнай оройуона — 139.
6. Миронов Алексей Афанасьевич (1912-1945), Бүлүү оройуона, Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа — 129.
7. Гуляев Дмитрий Афанасьевич (1917-1943), Бүлүү оройуона —122.
8. Федоров Георгий Константинович (1916-1991), Чурапчы оройуона —120.

9. Романов Иван Павлович
   (- 1943), Мэҥэ Хаҥалас оройуона – 90-тан тахса фашист.
10. Саморцев Захар Иннокентьевич (1913-1980), Ленскэй оройуона – 87.
11. Погодаев Иван Васильевич (1906 -?), Дьокуускай —  80.
12. Прохоров Николай Васильевич (1918-1957), Горнай оройуона — 77.
13. Тарасов Василий Александрович (1910-1981), Горнай оройуона — 75.
14. Герасимов Тимофей Алексеевич (1909-?), Бүлүү оро­йуона —70.
15. Мыреев Егор Иванович (1921-1942), Ленскэй оройуона — 65.
16. Залуцкай Михаил Ефремович (1919-1943), Ленскэй оройуона — 60.
17. Заровняев Роман Семенович (1915-1962), Нам оро­йуона — 70.
18. Кычкин Иннокентий Семенович (1920-1992), Мэҥэ Ханалас оройуона — 48.
19. Ахчагныров Софрон Николаевич (1909-1943), Бүлүү оройуона — 43.
20. Софронов Петр Николаевич (1918-2006), Орджоникидзевскай оройуона — 150.
21. Васильев Иннокентий Николаевич (1922-1988), Амма оройуона — 40(33).
22. Чувашев Василий Николаевич (1921-1943), Ленскэй оройуона — 44.
23. Собакин Николай Филип­пович, Чурапчы оройуона — 35.
24. Кутуков Роман Гаврильевич (1917-1985), Нам оройуона — 31.
25. Ковров Степан Гурьевич (1909-1942), Горнай оройуона – 30.
26. Кононов Егор Николаевич (1914-1943), Горнай оройуона— 29.
27. Максимов Федот Степа­нович, Орджоникидзевскай оро­йуон — 28.
28. Лазарев Кузьма Проко­пьевич, Амма оройуона — 28.
29. Иннокентьев Федот Иннокентьевич —27.
30. Сергеев Иван Матвеевич (1915-1943), Горнай оройуона — 26.
31. Новгородов Афанасий Григо­рьевич, Чурапчы оройуона – 48 .
32. Лисичкин Василий В. — 22.
33. Будурусов Василий Дмит­риевич (1916-1990), Амма оро­­йуона — 20.
34. Петров Яков Иннокентьевич (1921-1993), Горнай оройуона — 20-?
35. Устинов Афанасий Михай­лович (1912-1991), Орджоникидзевскай оройуона — 18.
36. Амбросов Дмитрий Васильевич, Орджоникидзевскай оройуон – 16.
37. Ноговицын Василий Федорович (1917-199?), Кэбээйи оройуона — 13.
38. Матвеев Флегонт Иванович, Ленскэй оройуона — 12.
39. Ноговицын Гаврил Егорович (1926-1943), Кэбээйи оройуона — 12
40. Яковлев Петр Ионович, Амма оройуона, Социалистическай Үлэ Дьоруойа — 10.
41. Семенов Николай Иванович, Нюрба оройуона — 9.
42. Новгородов Иван Федорович, Нам оройуона — 37

Илья Петров-Мастаах Уола уонна Прокопий Уаров оҥорбут снайпердарын испииһэгиттэн 9 киһини соппутум. Кинилэр снайпер буолалларын туоһулуур докумуоннар көстө иликтэр, эбэтэр төһө киһини өлөрбүттэрэ эмиэ биллибэт. Ол дьоннор ааттара: С.И. Бушков, Е.Д. Догордуров, Д.В. Яковлев, И.С. Бочкарев, М.М. Корниенко, М.Т. Алексеев, Г.М. Окороков, Г.Д. Протодьяконов.

Кульбертинов  бойобуой  ахсаана – 489!

Сэриигэ, биллэн турар, саллаат баҕа өттүнэн тугу да талбат, кини бирикээһи толорор. Сахалар билбэт сирдэригэр түүнүн, күнүһүн, ардах, хаар быыһыгар хайысхаларын сүтэрбэккэ сылдьалларын иһин кинилэри сүрүннээн разведкаҕа аныыллара. Холобур, Мэҥэ Хаҥалас уола Иннокентий Кычкин снайпердаан 48 өстөөҕү өлөрбүтүн кэннэ, развед бөлөх хамандыырынан анаабыттара, онон сэриини разведкаҕа сылдьан түмүктээбитэ. Бэйэтэ кэпсииринэн, «тыл» ыла бардахтарына быһаҕынан, саанан элбэх ньиэмэһи өлөрбүт, ол эрээри ол дьон снайпер испииһэгэр киирбэтэхтэр.

Мөккүөрү үөскэтэр түгэнинэн аатырбыт снайпербыт Өлүөхүмэ уола Иван Кульбертинов кыдыйбыт фашистарын ахсаана буолар. Сорох докумуоннарга 489 өстөөҕү өлөрбүт диэн суруллубут.  Арассыыйа снайпердарын рейтинигэр эмиэ 489 киһи сурулла сылдьар. Оттон ыам ыйын 13 күнүгэр 1945 сыллаахха суруллубут ыспыраапкаҕа 7-с гвардейскай, десантнай полка хамандыыра полковник Савченко 252 талабырдьыты суох гыммытын туоһулаабыт.

Мин 80-с сылларга Өлүөхүмэҕэ көтө сылдьан оҕонньортон бэйэтиттэн ыйыппыппар 489 фашиһы өлөрбүтүм диэн бигэргэппитэ. Ити сыыппараны 1946 сыллаахха тохсунньу ыйга «Кыым» хаһыакка тахсыбыт «Снайпер-булчут» диэн Кульбертинов туһунан ыстаты­йаҕа корреспондент Ф. Платонов суруйбут этэ. Кырдьык, кимэн киирии саҕана пулеметунан, автоматынан эбэтэр быһаҕынан, ыстыыгынан кыдыйбыт дьонун эмиэ ким да аахпат, учуоттаабат. 489 фашист оҕонньор тус бэйэтэ аахпыт сыыппарата буолар, онон кырдьыктаах.

Кыргыһыыга снайпердар иккиэ буолан саһан сытан «бултууллара» уонна бэйэ бэйэлэрин өлөрбүт өстөөхтөрүн туоһулууллара, ол снайперскай киниискэҕэ  суруллара, уордьан, мэтээл ылалларыгар туоһу буолара.

Өстөөх  сөмөлүөтүн  да  сууллараллара

Бу испииһэккэ киирбит снайпердар бары кэриэтэ кырата 5-тэ бааһырбыттара, ол төрүөтүнэн ньиэмэстэр снайпер сыппыт сирин минометунан, пушканан, пулемет, автомат уотунан туох да ордубат гына хоруталлара. Бэл диэтэр, ардыгар сөмөлүөттэри  ыҥыран үнтү буомбалаттараллара.  Онон снайпердыы сылдьан, эбэтэр саҥа саҕалаан иһэн суорума суолламмыт, сураҕа суох сүппүт саха уолаттара элбэх буо­луохтаахтар. Бааһырбыттарын кэннэ сорохтору атын чаастарга ыыталлара. Онон бу испииһэк өссө да ситэтэ суох. Саха снайпердарыгар сөмөлүөттэри суулларбыт дьоннор эмиэ бааллар. Ол курдук, Уус Алдан уола И.С.Аммосов 1943 сыллаахха Орловскай уобаласка сэриилэһэ сылдьан бин­тиэпкэнэн сөмөлүөтү  суулларбытын иһин Албан аат  уордьан 3-с степенин ылбыт. Горнайтан сылдьар И.М.Винокуров Донбасс таһыгар кыргыһыыга «Мессершмити» суулларбыт уонна эмиэ Албан аат уордьанынан наҕараадаламмыт. Сунтаартан Е.А.Степанов 1942 сыллаахха Ржев таһыгар ньиэ­мэс истребителин суулларбытыгар хамандыырдара  “Аҕа дойду сэриитин” 2-с степеннээх уордьаныгар түһэрэбит диэн справка суруйбуттар, ол эрээри ол наҕараадатын ылбатах. Уопсайынан, 5 саха уолаттара снайперскай бинтиэпкэнэн сөмөлүөттэри суулларбыттар, хайҕаммыттар. Ол эрээри оччотооҕуга үөрэҕэ суох, нууччалыы билбэт буолан, үгүстэрэ ханнык да наҕараадаҕа тиксибэтэхтэр, сорохтор кэнэннэрэ, сэмэйдэрэ бэрт буолан,  отой да туруорса да сатаабатахтар. Ол курдук, Амма улууһун Лээги нэһилиэгин киһитэ Николаев Гаврил Васильевич (1909-2001) пулеметчигынан, минометчигынан сэриилэспит, эмиэ да снайпердаабыт. Түҥкэтэх булчут, тыа уола сэ­­риигэ улаханнык уолуйбут, куттаммыт уонна сэрэхэдийбит. Кыргыһыы кэнниттэн  хамандыырдара ыҥыран хайгыыллар үһү уонна төһө фашиһы өлөрбүтүн туоһуластахтарына «суох, кими да таппатым, өлөрбөтүм» диир үһү. Ону  хамандыырдара “тииҥи харахха ытар булчут хайаан таппатаххыный” диэн элэктииллэр үһү. Дьиҥэр, бэргэнник ытыалаан элбэх ньиэмэһи суулларбытын эт харахтарынан көрдөхтөрө уонна киитэрэй саха диэн күлсэллэр үһү.

Өстөөх  да  киһи  буоллаҕа…

Гаврил Николаев итинник сэмэй быһыыта эмиэ бэйэтэ туспа историялаах эбит. Сэрии иннинэ репрессияҕа түбэһэн,  Учурга лааҕырга олоро сылдьыбыт.  Кинини кытта күн бэҕэһээ Сэбиэскэй былаас туругурарын туһугар гражданскай сэриигэ сылдьыбыт, эппит-тыыммыт барты­һааннар,  хамандыырдар элбэхтэр үһү. Эмиэ да кыһыллары утары сэриилэспит үрүҥнэр да толорулар үһү. Бары биир эрэйи-муҥу көрсөн сордоммуттар.  Сорохторун но­­руот өстөөхтөрө диэн ааттаан ытыа­лаабыттар. Ол иһин сэрэнэн, баҕар сэрии кэнниттэн былаас уларыйдаҕына наһаа элбэх киһини сэ­­риигэ өлөрдүҥ диэн эппиэккэ тардыахтара,  диэн куттанар эбит.

Ааспыт Аҕа дойду сэриитигэр снайпер урут да,  билигин да тыыннаах киһи, бастакы өстөөҕүн  өлөрөн баран хараастар. Амма улууһун Эмис нэһилиэгин олохтооҕо Михаил Ефимович Новиков — II сэриини 1943 сылтан саҕалаан,  Австрияҕа түмүктээбит. Сэрииттэн төннөрүгэр түөһүгэр «Снайпер» знактаах, хас да бойобуой мэтээллээх эбит. Бастакы ньиэмэһин өлөрбүтүн туһунан долгуйан ахтар эбит. Кыргыһыыга хамандыыр сорудаҕынан ньиэмэстэр  бүлүмүөччүктэрин  суох гыммыт. Атаака кэнниттэн көрө тиийбитигэр,  бүлүмүөт таһыгар биир кырдьаҕас ньиэ­мэс саллаата, аттыгар олох оҕо — 15 саастаах күп-күөх харахтаах уолчаан сытарын көрөн хараастыбытын туһунан кэпсиирэ.

Сиһилии саха снайпердарын туһунан биһиги кинигэбититтэн билсиҥ.

p.s. Күндү ааҕааччылар, эһиги аймахтаргытыттан ким эмэ снайперынан сэриилэспит буоллаҕына редакцияҕа, ааптарга биллэриҥ.

Владимир  Пестерев, история  билимин хандьыдаата.