Арассыыйаҕа бүтэһик биэрэпис 2010 сыллаахха ыытыллан, дойдубутугар төһө киһи, хас араас омук олороро уонна да атын интэриэһинэй чахчылар биллэн, судаарыстыбаннай статистикаҕа киллэриллибиттэрэ. 2010 сыллаахха Саха сиригэр 958 528 киһи олороро бэлиэтэммитэ. Оттон 2019 сыл туругунан, өрөспүүбүлүкэбит нэһилиэнньэтин ахсаана тоҕус сыл иһигэр арыый да улаатан, 966 997 киһиэхэ тэҥнэстэ.
edersaas.ru
Барыллаан биэрэпис
Үгүс дьон: “Биэрэпис туохха наадалааҕый”, — диэн ыйыталлар. Ити оруннаах ыйытыы. Аҥаардас нэһилиэнньэ ахсаанын, ханнык омуктар олороллорун ааҕыы эрэ буолбатах. Нэһилиэнньэ биэрэпиһин түмүгүнэн, бүддьүөт бары таһымын хаттаан көрүүгэ, үбүн-харчытын тыырыыга уларыйыылар киирэллэрин таһынан, дойду социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын торумнуурга төһүү күүһүнэн буолар. Холобур, оскуола саастаах оҕолор ахсааннарыттан көрөн, төһө оскуола тутуллара быһаарыллар.
2020 сыллааҕы Бүтүн Арассыыйатааҕы нэһилиэнньэ биэрэпиһигэр бэлэмнэнии быһыытынан, өссө былырыын алтынньыга барыллаан ааҕыы ыытыллыбыта. Барыллаан биэрэпис икки түһүмэҕинэн баран, бастакы ааҕыыга кыттыбыттар чахчылара gosuslugi.ru учуотугар киллэриллибиттэрэ. Манна Арассыыйа олохтоохторо биэрэпис электроннай көрүҥэр кыттан, туһааннаах порталга бэйэлэрин уонна дьиэ кэргэннэрин чилиэннэрин суруйбуттара. Иккис түһүмэх Арассыыйа тоҕус субъегын уон муниципальнай тэриллиитигэр, ол иһигэр “Хаҥалас улууһа” муниципальнай тэриллиигэ ыытыллыбыта.
Барыллаан ааҕыыга Арассыыйа 550 тыһыынча олохтооҕо хабыллыбыта.
Киһи барыта хабыллар
Биэрэпискэ Арассыыйа бары олохтоохторо хабыллаллар, ол иһигэр быстах кэмҥэ атын сиргэ барбыт дьон, байыаннайдар, аармыйаҕа сулууспалааччылар, социальнай тэрилтэлэргэ, ол иһигэр кырдьаҕастар дьиэлэригэр олорооччулар, нэһилиэнньэлээх пуунтан ыраах олорон үлэлии олорор дьон, хаайыыга сытар, чопчу ханна олороллоро биллибэт дьон уонна да атыттар.
2020 сыллааҕы биэрэпискэ аныгы технологиялары туһанан, регистратордар «Аврора» Арассыыйатааҕы операционнай систиэмэлээх планшеттары илдьэ сылдьыахтара. Киэҥ далааһыннаах тэрээһини Статистика судаарыстыбаннай федеральнай сулууспата ыытар.
2010 сыллаахха…
Үөһэ этэн аһарбытым курдук, бүтэһик биэрэпис Арассыыйаҕа 2010 сыллаахха ыыттыллыбыта. Оччотооҕу туругунан, дойдубутугар 142,9 мөлүйүөн киһи олороро учуоттаммыта. Нэһилиэнньэ уопсай ахсааныттан эр киһитэ 66,1 мөлүйүөн, дьахтара 76,8 мөлүйүөн буолбута. 2002 сылы кытары тэҥнээтэххэ, Арассыыйа олохтоохторун ахсаана 2,3 мөлүйүөнүнэн аҕыйаабыт. Манна сыһыары тутан, Саха сирин ылан көрдөххө, биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр нэһилиэнньэ ахсаана төттөрүтүн уонча тыһыынчанан элбээн биэрбит (2002 сылга — 949 280, 2010 сылга — 958 528 киһи).
Аҕыс сыл иһигэр, 2002 сылтан 2010 сылга диэри, Арассыыйаҕа сэлиэнньэлэр уонна дэриэбинэлэр ахсааннара 8,5 тыһыынчанан аҕыйаабыт. Бу, бастатан туран, нэһилиэнньэлээх пууннары куораттар уонна куорат тииптээх бөһүөлэктэргэ холбоон биэрбиттэрин кытары сибээстээх. Иккиһинэн, олохтоох былаас быһаарыытынан, сорох сэлиэнньэлэри суох оҥорбуттар. Бары көрө-билэ сылдьабыт, билигин тыа сириттэн киин сиргэ олохтоохтор күргүөмүнэн көһөллөр. Аны бырамыысыланнас оройуоннарыгар ааспыт үйэ ортотугар үөскээбит нэһилиэнньэлээх пууннар суох буоллулар. Холобур, Саха сиригэр ордук Арктика оройуоннарыгар тигинэччи үлэлии олорбут бөһүөлэктэр суох буоллулар. Ол курдук, бүтэһик биэрэпис кэмигэр Арассыыйа хаартатыгар 19,4 тыһыынча оннук дэриэбиэнэлэр бааллара бэлиэтэммитэ.
2010 сыл алтынньы 14 күнүнээҕи туругунан, өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтэ 13 куоракка, 42 бөһүөлэккэ уонна 586 нэһилиэнньэлээх пууҥҥа (тыа сиригэр) олороллоро учуоттаммыта.
2002 сылы кытары тэҥнээтэххэ, 2010 сылга Өймөкөөҥҥө нэһилиэнньэ ахсаана 31,1%, Уус Маайаҕа 25,4%, Аллараа Халымаҕа 21,4%, Усуйаанаҕа 19,5%, Үөһээ Халымаҕа 16,5%, Алдаҥҥа 13,6%, Анаабырга 13% аҕыйаабыта бэлиэтэммит. Оттон Намҥа 8,1%, Чурапчыга 4,7%, Тааттаҕа 3,9% олохтоохтор ахсааннара элбээбит.
Арассыыйа үрдүнэн 478,1 тыһыынча саха киһитэ баара биллибитэ. Мантан Саха сиригэр олорор саха ахсаана 466,5 тыһыынчаҕа тэҥнэспит. Онтон өрөспүүбүлүкэҕэ олорор омуктары ыллахха, нуучча ахсаана 353,6 тыһыынча (2002 сыллаахха — 353,3 тыһыынча), эбэҥкилэр 21,0 тыһыынча (18,2 тыһыынча), эбээннэр 15,1 тыһыынча (11,7 тыһыынча), долганнар 1,9 тыһыынча (1,3 тыһ.) уонна да атыттар.
Онтон сойуус саҕана
Сойуус кэминээҕи бүтэһик биэрэпиһи санаатахха, Сэбиэскэй сойууска 1989 сыллаахха 286,7 мөлүйүөн киһи олороро. Мантан 66 %-на куорат олохтоохторо этэ. Оттон Саха сиригэр нэһилиэнньэ ахсаана 1 081 408 тахса этэ (куораттарга — 732,0 тыһыынча, тыа сиригэр 362,1 — тыһыынча). 1997 сылтан саҕалаан, нэһилиэнньэ ахсаана аҕыйаан барбыта. Сойуус эстэн, тэрилтэлэр, артыаллар сабыллан, сорохтор балаһыанньалара түөрэҥнээн, хамнас сылы сыллаан кэлбэккэ, хоту сиргэ олорор усулуобуйа кытаатан, олохтоохтор киин сиргэ талаһан барбыттара. Холобур, 1989 сыллаахха Усуйаана улууһугар 41 265 киһи олороро. Билигин 7000 тахса эрэ нэһилиэнньэлээх.
Арассыыйа Федерациятыгар 2002 сыллаахха ыытыллыбыт биэрэпис түмүгүнэн, Саха сиригэр номнуо 949,3 тыһыынча киһи олороро биллибитэ.
Регистратордар үлэлэрэ саҕаланна
Госкомстат Саха сиринээҕи салаата иһитиннэрэринэн, атырдьах ыйын 1 күнүттэн регистратордар үлэлэрэ саҕаланна. Биир ый устата өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн уопсайа 334 регистратор, ол иһигэр Дьокуускай куоракка 68 киһи үлэлиэҕэ. Туһааннаах үлэһиттэр нэһилиэнньэлээх пууннарга олорор дьиэлэр ахсааннарын испииһэктиэхтэрэ. Онтон олохтоох дьаһалталар бэлэмнэнии кэрдиис кэмигэр нэһилиэккэ аадырыстаах хаһаайыстыбаларын чуолкайдыахтара, уулуссалар ааттарын, дьиэлэр, кыбартыыралар нүөмэрдэрин баарын, суоҕун бэрэбиэркэлиэхтэрэ.
Арассыыйатааҕы таһымнаах баараҕай суолталаах тэрээһиҥҥэ дойду бүддьүөтүттэн 50 миллиард солкуобай аттарыллыаҕа.
Анивера АКИМОВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru