1943 сыллаах Уураах дьон өйүн-санаатын уларыппыта, уһугуннарбыта

«Суту билиммэккэ, аччыктааһыны аахсыбакка, толук буолалларын кэрэйбэккэ Кыайыыны сыраласпыт дьоммутун мэлдьи саныы, кэриэстии, сырдык ааттарын үйэтитэ сылдьыахтаахпыт»,— диэн булгуруйбат санаалаах төрөөбүт дойдутун, норуотун патриота, судаарыстыбаннай-бэлитиичэскэй диэйэтэл, Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, М.К.Аммосов аатынан судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата, Сибэтиитэл Иннокентий Веньяминов уордьанын кавалера Афанасий Васильевич Мигалкин кэпсэтиибитин саҕалыыр.

edersaas.ru

– Улуу Кыайыы 75 сыллаах үбүлүөйдээх сыла. Уопсайынан да, ол уодаһыннаах, саха норуотугар улахан охсуулаах, өлөрүүлээх-өһөрүүлээх сэрии туһунан хайа да кэмҥэ умнарбыт табыллыбат, Айыы таҥараҕа аньыыны оҥоруу буоллаҕа. Дэлэҕэ, бастакы бэрэсидьиэммит Михаил Ефимович Николаев өссө Кыайыы 60 сылын бэлиэтиир сахха: « 40 тыһыынча киһини сэриигэ сүтэрбиппит, 60 тыһыынча киһи тыылга хоргуйан уонна ыарахан үлэттэн охтубута. Онон саха дьоно иккис Аан дойду сэриитигэр саамай эмсэҕэлээбит норуоттартан биирдэстэрэ буолар»,— диэн аһаҕастык этиэ дуо. Афанасий Васильевич, эн бэрэсидьиэн М.Е.Николаев чугас соратнига этиҥ. Ити сыаналааһыны туох дии саныыгыный?

– Иван Иванович, быста сыһан баран тыын ылбыт норуоппут. Байыаннай историк, тус олоҕун бүтүннүүтүн сэрии кэминээҕи Саха сирин историятыгар анаабыт Дмитрий Дмитриевич Петров ааҕыытынан сэрии кэмигэр тыа сирин олохтоохторо үс гыммыт биирдэрин сүтэрбиттэрэ, сырдык тыыннарын кыайыы туһугар толук уурбуттара (Д.Д.Петров. Якутия в годы Великой Отечественной войны. ч.II. Якутск.1992. с.299).

Историк Иннокентий Семенович Сивцев бэлиэтээбитинэн, 1941-1945 сылларга Саха сириттэн 62000 сэриигэ барбыта, олортон 37965 киһи сэрии хонуутуттан төннүбэтэхтэрэ (И.Сивцев.Трагедия и героизм. Республика Саха. 11 июня 1995 г.).

Сэрии кэмигэр, эписсийээлинэй чахчыларынан, өрөспүүбүлүкэбит иһигэр 65256 киһи суох буолбута, олортон тыа сиригэр 48198 киһи өлбүтэ. 1942 сыл ахсынньы ый 22 күнүгэр САССР Статуправлениетын начаалынньыга С.Г.Шальнев «кистэлэҥ» диэн грифтээх суругар этиллэринэн, 1939 сыллааҕыны кытта 1941 сылы тэҥнээтэххэ, тыа сиригэр өлүү 94,2 % улааппыт (Якутия: Великая Отечественная война в цифрах. Якутск. 2010. с.24).

Сыыппаралар уонна докумуоннар этэллэринэн, аччыктааһын уонна сутааһын Саха сиригэр 1940 сылтан саҕаламмыттара. 1941 сылтан уоттаах сэрии ыар тыына эбилик буолан, алдьархай иэдээҥҥэ кубулуйбута. Экэнэмиичэскэй наука хандьыдаата Назар Харлампьевич Дьяконов «Төһө киһи хоргуйан өлбүтэй?» диэн ааттаах («Чолбон». 1992. №4) ыстатыйатыгар суруйарынан: «…4 сылга (1940-1943 сс.) хоргуйан уонна онтон тэптэрэн араас ыарыыларга ылларан 22800 өлбүт эбит» диэн бэлиэтиир.

1940-1943 сыллардааҕы докумуоннары, ахтыылары ааҕар олус ыарахан… Ол да буоллар, аҕыйах докумуоннары холобурдуур наадалаах дии саныыбын.

1. Из докладной записки ветврача А.П.Иванова и зоотехника Т.П.Романовой (февраль-март 1943 года. Вилюйский район. «Причина истощения рабочих лошадей – также, как у рогатого скота, недостаточное кормление, пойка их, отчасти неправильное использование на работе. Основной причиной плохого ухода за скотом, истощения и падежа скота является отсутствие питания у самих колхозников. У большинства колхозов работники животноводства умирают от голода и на вид все опухшие, страшно сухие и еле говорят, работают также. Например, в колхозе им. Энгельса умерли скотницы Ивановы и в колхозе им. Крупской – все работники на ферме (1-я бригада – 2 скотника, 2 сеновоза), 5 человек опухшие, семья Онуфриевых и другие. В каждом колхозе трупы людей валяются около юрты. Например: колхоз им. Энгельса – 2

трупа; колхозе им. Маркса – 3 трупа; в колхозе им. Крупской было 9 трупов. (Трудный путь к Победе. 1040-1950 гг. Якутск. 2012. с.304).

2. Мэҥэ-Хаҥалас оройуонун партийнай актыыбын мунньаҕын боротокуолуттан. 10/06, 1943 сыл. (НА РС. Ф. П-40., Оп 9. ед. хр.232).

Харитонов Николай Михайлович, «Социализм суола» холкуос бэрэссэдээтэлэ: «Мин холкуоспар 117 хаһаайыстыба баар. Холкуос сүөһүтүттэн 3-4 сыллар истэригэр 500 тахса сүөһү көҕүрээтэ. 50-тан тахса киһи өллө. Бу холкуоска дьоннор өйдөрө-санаалара төнүннэ… дьоннор кэтэх сүөһүлэрэ суох буолууларыттан уонна дохуот үллэстибэттэриттэн.

Молотов аатынан холкуоска киһитин 40 % өллө.Бу иһигэр бааллар урукку бириэмэҕэ үчүгэй үлэлээх уонна хаста да бириэмийэлэммит дьоннор».

Сосин Спиридон Иванович, Майатааҕы МТС п/отд. Начаалынньыга: «Холкуостаахтар олохторо ыараханын туһунан т.С… истиэн да баҕарбат этэллэринэн. Мин эмиэ бу тырыбынаттан 1941 сыллаахха холкуостаахтар олохторун көрүөххэ диэн боппуруоһу туруорбутум. Ону т.С…түмүк тылыгар үлтү сынньан кэбиспитэ. Ол түмүгэр холкуостарга 50-60 киһи олох ыарыттан өллүлэр. Биһиги киһи өлөрүн аахпаппыт, оттон сүөһү өлөрүн ааҕабыт. Онтон холкуоһу ким оҥороруй – киһи оҥорор, оттон ынах лоҥорбот, киһи баар буолан, ынах баар буолар».

3. Саха өрөспүүбүлүкэтин норуодунай суруйааччыта Николай Якутскай 1941 сыллаахха от ыйыттан баартыйа Саха уобаластааҕы кэмитиэтин лиэктэринэн үлэлээбитэ. Кинини 1942 сыллааҕы кыһын Таатта оройуонун киинигэр Ытык Күөлгэ лиэксийэ аахтара ыыппыттар, ол сырыытын туһунан «Ыар дьылларга» диэн ааттаах ахтыытыттан ааҕыаххайыҥ: «… Тиэргэн ортотугар тураммын эргиччи көрүтэлээбитим. Дьиэ хаар хайыҥын биир түннүгүн анныттан эргэ таҥас тыалга тэлимниир. «Туох таҥаһы бырахпыттара көстөрүй?» – дии санааммын, ол таҥаһы тардыбытым, хоргуйан өлбүт киһи бинсээгин эҥэриттэн тардыбыт эбиппин. Дьиэ хаар хайыҥыттан киһи өлүгэ сиргэ сууллан түспүтэ. Көрүөххэ да, саныахха да ынырыга сүрдээҕэ.Онтон, тиэргэн кытыытыгар, өрдөөҕүтэ түспүт чөл хаартан эргэ этэрбэс баһа быган көстөрө. «Тоҕо этэрбэстэрин итинник бырахпыт бэйэлэрэй?» – дии санаамын, онно тиийэн хаары атахпынан тэбиэлээбитим – киһи өлүгэ хаарынан бүрүллэн сытар эбит. Ити курдук алта киһи өлүгүн булбутум. Бу дьиэ аттыгар аҕыс киһи өлүгэ көмүллүбэккэ сытар этэ» (Н.Якутскай. Ыар дьылларга. «Хотугу сулус». 1989. №23. с.84).

4. Сов. секретно.

Сводка о состоянии естественного движения населения по Мегино-Кангаласскому району Ячкутской АССР с 1/1-1940 по 11/XII – 1944 г.

1940 рожд. 1086 сметртн. 847

1941 863 918

1942 477 1372

1943 231 824

1944 312 421

итого 2969 4382

Нач. Мегино-Кангаласского РО НКВД ст. лейтенант ГБ И.Иванов

Инстр. рай ЗАГС Зыков

(НА РС. Ф-40. Оп. 16. lg. хр. 5 лл. 1,1 (об).

Саха сиригэр аччыктааһын, хоргуйуу 1940 сылтан саҕаламмытын тустаах тэрилтэлэр ырыта олорбут буолуохтарын сөп.

Ити кэмнэргэ сатыылаабыт курааннар тустарынан эмиэ ахтыахха наада. Ол эрээри, Саха сиригэр бүрүүкээбит трагедия сүрүн биричиинэтин, Сэбиэскэй Сойуус бэйэтин дьылҕата быһаарылла сылдьар кэмигэр, уоттаах сэрии үгэннээн турдаҕына, Бүтүн Сойуустааҕы коммунистическай баартыйа БСК(б)П Киин Кэмитиэтэ ыйбыта уонна онон сибээстээн 1943 сыл муус устар 13 күнүгэр «БСК(б)П Саха уобаластааҕы кэмитиэтэ тыа хаһаайыстыбатын салайыыга таһаарбыт сыыһаларын туһунан» диэн ааттаах Уураах таһаарбыта. (РГАСПИ, ф.17. Оп.117. д.344. л. 103)

– Оччолорго Саха АССР Совнаркомун бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Илья Егорович Винокуров кый ыраах Хоту сир олохтоохторо хоргуйар-эстэр муҥур уһукка тиийбиттэрин, көмө дьаһаллар наадаларын ырытан, дакаастаан туруорсубутун, ол түмүгэр Киин Кэмитиэт тустаах уурааҕа тахсыбытын туһунан кэлин онон-манан аһаҕастык быктарар, Илья Егорович аатын махтана ахтар буоллулар. Бу саха аймахха үрүҥ тыын өллөйө буолбут Уураахха баартыйа Киин Кэмитиэтэ баартыйа обкуомун үлэтигэр ханнык сүрүн сыыһалары ыйбытай?

– Бу уурааҕы дьүүллэһиигэ кыттыбыт Киин Кэмитиэт эппиэттиир үлэһитэ Владимир Иванович Репин уураах тоҕо ылыллыбытын, суолтатын, обкуом үлэтин итэҕэстэрин олус чуолкайдык быһаарбыта. Билиҥҥээҥҥэ диэри Саха сиригэр сэрии кэмигэр тахсыбыт трагедияны сүрүннээн байыаннай кэм сокуоннарыгар, курааҥҥа сигэнэр куоһурдарга эппиэт биэрбитэ. Ол курдук, оннооҕор сэрии бара турар сиригэр, фашистар оккупациялааһыннарыттан саҥа босхоломмут оройуоннарга холкуостаахтар тустарыгар дьоһуннаахтык кыһаллаллар. Оройуон салайааччыларыттан, холкуостар бэрэссэдээтэллэриттэн, о.д.а. салалтаттан хас биир сэнтиниэр бурдук, хас биир төбө сүөһү иһин кытаанахтык ыйыталлар.

«Манна ирдэбил мөлтөтүллүбүтүн туһунан этиллэр. Эһиги ирдэбиллэргит сэрии бара турар оройуоннарыгар хомуньуустар иннилэригэр туруоруллар ирдэбиллэргэ ханан да майгыннаабаттар. Илэ өстөөхтөр тустарынан этэ да барыллыбат, оннооҕор сорох чиэһинэй холкуостаахтар, кинилэр ортолоругар Аҕа дойду сэриитин кыттыылаахтара – фронтовиктар— тыа хаһаайыстыбатыгар үөскээбит балаһыанньаттан бэккиһииллэр. Үөскээбит балаһыанньаны барытын байыаннай кэм ыарахаттарыгар соҥнуур табыллыбат.

Маннык буолуохтаах этэ, байыаннай быһыы-майгы содула диэн толкуйдуур сатаммат. Норуоту кытта үлэлиэххэ, норуоту туруоруохха, обкуом таһаарбыт куруубай алҕастарын содулларын кылгас кэмҥэ туоратарга бары кыахтары туһаныахха. Ким итини өйдөөбөт – аппараакка сыһылык-соһулук, киниэхэ балаһыанньаны өйдөөбөтүн быһааран биэриэххэ наада.

Кураан туһунан этэри наадалааҕынан ааҕабын. Билигин кураан туһунан таһаарыллыбыт сыыһалартан ойуччу тутан этэр наада дуо? Суох, сатаммат. Кураан туһунан боппуруоһу, холкуостаахтартан бэйэлэриттэн тутулуктаах курааны утары охсуһуу мөлтөхтүк тэриллибит боппуруостарын кытта холбуу туруоруохха наада. Ол гынан, кураан туһунан боппуруоһу аҥардас холкуостаахтарга соҥноон туруорар сыыһа. Утары охсуһуу дьаһалларын кэмигэр ылыммыппыт буоллар, кураан содулларын улахан өртүн сэрэтэр-туоратар кыахтаах этибит. 1943 сыллаах хаһыҥнары утары охсуһууга бэлэмнэнии дьаһалларын күүһүрдүүгэ, ыһыыбытын хаарыйтарбат курдук бохсууга холкуостаахтары туруоруохха наада»,— диэн баартыйа Киин Кэмитиэтин бэрэстэбиитэлэ быһаччы соруктары туруорбута.

В.И.Репин этиилэрин дакаастыыр докумуоннар архыыпка элбэхтэр. Баартыйа обкуомун өттүттэн дьаһайыы, дьаһаныы, тэрээһин үлэтигэр «куруубай сыыһалар» тахсыбыттарын суотугар, сүнньүнэн, Саха сиригэр иэдээн тахсыбытын обкуом чилиэннэрин өттүттэн өйдөөһүн уонна билинии 1943 сыл муус устар 13 күнүттэн саҕаламмыт кэриҥнээх…

Бэйэтин кэмигэр аатырбыт салайааччы Спиридон Иванович Сосин 1943 сыллаахха: «Биһиги киһи өлөрүн аахпаппыт, оттон сүөһү өлөрүн ааҕабыт»,— диэн курутуйан туран этиитин кэмнэрэ сыыйа-баайа уостан барбыттара. Уураах, кылаабынайа, дьон өйүн-санаатын уларыппыта, уһугуннарбыта.

Тус бэйэм саныахпар, бу иэдээн төрдүгэр сытар дириҥ биричиинэлэр бааллар быһыылаахтар… Иван Иванович, эн И.Е.Винокуров туһунан этиигэр кыттыһабын. Илья Егорович Винокуров, мин саныахпар, Саха сирин дьылҕатыгар сырдыгынан сыдьаайбыт киһи. Кинини, Киин Кэмитиэт Уурааҕын дьүүллэһиигэ анаммыт обкуом VIII пленумун мунньаҕар сорох табаарыстар кириитикэлии сатаабыттарын утаран, Киин Кэмитиэт бэрэстэбиитэлэ таб. В.И.Репин: «Тов. Винокуров хорошо, серьезно, обстоятельно выступил. Его здесь некоторые обвинили в том, что он три года сидел и молчал. Тов. Винокурову, это как раз не относится, все время он настойчиво ставил эти вопросы»,— диэн хоруйдаабыта (НА СР Ф.П-3. Оп.184. д.14. л.131).

– Билиҥҥи сайдыылаах олохпут туһугар тыылга эстэн, хоргуйан өлөллөрүн утуйарга ууран, Кыайыыга эрэллэрин сүтэрбэтэх, санааларын булгуруппатах ытык аҕа көлүөнэ дьоммут дьоруойдуу хорсун быһыыларын, кинилэр сырдык ааттарын үйэтитэр сөллүбэт иэстээхпит диэн мэлдьи этэҕин…

– Москва патриархатын Дьокуускайдааҕы епархиятын епискоба Роман алҕааһынынан 2015 сыл алтынньы 5 күнүгэр Никольскай храм олбуоругар, сэрии кэмигэр тыылга сырдык тыыннара быстыбыт, Кыайыы туһугар үлэлээбит, тус олохторун Улуу Кыайыы иһин толук уурбут дьоҥҥо анаммыт «Айыы тойон, кинилэр дууһаларын кырдьыктаахтар уоскулаҥнаах сирдэригэр киллэрэриҥ туһугар үҥэбит» уонна «өйдүүбүт уонна саныыбыт» диэн суруктардаах өйдөбүнньүк аһыллыбыта.

Саха түҥ былыргыттан киһи суох буоллаҕына: «(киһи) барда», «тыына быһынна», «(тыыны) атаарыы» диэн улахан уонна дириҥ бөлүһүөктүү өйдөбүллэри илдьэ сылдьар, «тыын» баарын билэр омук. «Тыын» баар буолан олох салҕанар…

Кинилэр, сибэтиэй дьоммут, тустарынан санаабат уонна ахтыбат буолар сатаммат.

Иван Ксенофонтов сэһэргэстэ.

edersaas.ru