Ыраахтааҕы кэмин туһунан үгүс дьоҥҥо олоччу “батталлаах, хараҥа кэм этэ” диэн сэбиэскэй оскуола үөрэҕэ иҥэн хаалбыт. Санаабытыгар, биир өттүгэр сиэрэ суох баттыгастаах былаас, кинилэр анныларыгар биир тылы утары саҥарбат кыра-хара дьон, олор быыстарыгар көҥүл санаалаах уонча “судаарыскай”, саҥа үөскээн эрэ саха интэлигиэнсийэтэ эрэ бааллар курдук. Саха сиригэр уопсастыба санаатын түмэр, толкуйун аһаҕас кэпсэтиигэ таһаарар хаһыат, сурунаал балачча хойутаан үөскээбиттэрэ. 130 сыл анараа өттүгэр «Якутские областные ведомости» диэн уобалас салалтатын дьаһалынан гражданскай хаһыат төрүттэммитэ. Ол иннинэ «Якутские епархиальные ведомости” диэн ааттаах духуобунай ис хоһоонноох таҥара дьиэтин хаһыата эрэ тахсар этэ.
Сурутуу ол кэмнээҕи үгэстэрэ
Бэйэ олохтоох хаһыат тахсыан иннинэ Дьокуускайга хаһыат, сурунаал диэни харахтаан көрбөтөх түҥкэтэх дьон олорбуттара диир сыыһа. Саха сирин үөрэхтээх дьоно Арассыыйа империятын кииниттэн сурутан ааҕаллара. Хас дьаам кэлиитэ араас табаардары кытта саҥа сонуннары аҕалара, дьон улахан сиргэ туох буола турарын билэллэрэ. Дьокуускай олохтоохторо киин куорат хаһыаттарын эрэ буолбакка, арыый бэттэх сытар Сибиир куораттарыгар тахсар бэчээт бородууксуйатын эмиэ суруттарар этэ. Холобур, Томскай куоракка 1885 сылтан бэчээттэнэр “Сибирский вестник” чааһынай хаһыаты элбэх киһи сурутара, ааҕара. Сурутары таһынан, “Сибирский вестник” сирэйигэр маннааҕы олох-дьаһах туһунан ыстатыйалар тахсаллара. “Элбэх киһи” диэн билиҥҥи кэми кытта холоотоххо, омуннааһын курдук иһиллиэ – хаһыат бэйэтэ муҥутуур тирааһа 3000 эксэмпилээргэ тиийэ сылдьыбыта. Ол да буоллар, маннааҕы сурутааччылар хаһыаты түмсэн ааҕар буоланнар, бэчээттэммит матырыйаал киэҥник тарҕанара. Ол кэмнээҕи үгэстэри кириитикэлиир бэрт сытыы ис хоһоонноох ыстатыйалар тахсар буоланнар, биир өттүттэн хаһыат тарҕаныыта улаатара, атын өттүттэн ыраахтааҕы былааһа хаһыат олоҕун уустугурдара. Биир бэлиэ көстүүнэн ааҕааччылар псевдонимынан ыытар матырыйааллара этэ. Холобур, 1905 сыллаахха “Слово пастыря” диэн ааттаммыт “Тыа аҕабыыта” диэн илии баттааһыннаах ыстатыйа тахсыбытын кэнниттэн хаһыаты “бырабыыталыстыба утары барыы иһин” саба сылдьыбыттар.
Саха сирин олоҕун туһунан Nemo (“Ким да буолбатах”) диэн илии баттааһыннаах хас даҕаны нүөмэргэ утуу-субуу тахсыбыт Дьокуускайга баар бөрүкүтэ суох быһыы-майгы туһунан ыстатыйалар олохтоох уопсастыбаны аймаабыттара саарбаҕа суох. “Саха сирин олохтооҕун күннүгүттэн” („Изъ дневника Якутскаго обывателя“) диэн ааттаммыт уочаркаҕа ол кэмнээҕи араас кыһалҕалар туһунан. Ааптар олохтоох былаас сыыһаларын, суут дьаһалтата сокуону кэһиилэрин, сыылынайдары үтүрүйүүнү, бириискэ үлэһиттэрин баттааһыны, бэрт киэҥ далааһыннаах тиэмэлэри таарыйар. Холобур быһыытынан бу ааптар суруйбут икки сытыы кыһалҕатын ылан көрүөҕүҥ. Nemo ыраахтааҕы бырабыыталыстыбата сыылынай аттакылары үтүрүйүүтүн кытаатыннарбытыттан тахсыбыт моһуогуруу туһунан бу курдук кэпсиир.
Аттакылар кыһалҕалара
“Куораттан сэттэ биэрэстэ тэйиччи аттакылар секталара олохсуйбут Марха диэн ааттаах баай сэлиэнньэ сытар. Өр сыллар усталарыгар бу сэлиэнньэ хас куорат олохтооҕор булгуччу туһалаах буолбута. Аттакылар маннааҕы тыйыс айылҕаны сыһытан сиргэ олордуллар үүнээйилэри өлгөмнүк үүннэрэр буолбуттара, онон Дьокуускай “ыраас” олохтоохторо ити бөһүөлэктэн тус бэйэлэригэр “сыһыарыллыбыт” ас тиэрдээччилээх этилэр. Аттакылар туйгун хаачыстыбалаах бурдугу, оҕуруот аһын, арыыны атыылыыллар, ону тиһигин быспакка бэйэлэрэ аҕалан биэрэр этилэр. Төһө даҕаны ортотунан сыаналара үрдүк соҕус да буоллар, хаачыстыбата сыанатыгар эппиэттиир буолан, дьон астына атыылаһара. Үлэспит киһи соруйса барбакка, ханнык эрэ “Иванъ Митричъ” бурдугу, сибиэһэй арыыны, сымыыты, оттон сайын кэллэҕинэ оҕурсуну, арбуһу, дыняны аҕала турарыгар бүк эрэнэр этэ. Онон сорохтор боппуолдьалара да суоҕа– сибиэһэй ас аҕалааччы баар буолан.
Маннык мааны олохпут былаас дьаһалынан биир күн иһигэр үрэлиннэ. Былаастар, туох сыаллаах эбитэ буолла, аттакылары Марха чугаһыттан тахсалларын кыккыраччы бобон кэбистилэр. Секталарыгар олохтоохтору угуйуохтара диэн сэрэхэчийииттэн маннык бобуу кэллэ диэҕи, оннук быһыы-майгы үйэ тухары иһиллибэт этэ (дьиҥэр,
В.Г. Короленко суруйууларын аахтахха, сектаҕа угуйуу түбэлтэлэрэ баара биллэр — ааптартан), уонна туран, аттакылар тахсаллара эрэ бобуллар, кинилэргэ тиийэр билигин даҕаны көҥүл.
Бу бобууттан сылтаан ас сыаната лаппа үрдээтэ. Билигин кыра да атыыны оҥороору, сэттэ биэрэстэлээх сиргэ айанныах тустаахпыт, эбэтэр тута үөскээбит дьэбириэй эргиэмсиктэриттэн ыаратыллыбыт сыанаҕа атыылаһарга күһэллэбит. Аны олус эрэллээх атыыһыттарбыт тахсар бырааптара быһыллан, араас саарбах дьон нөҥүө дьаһаналларыгар күһэлиннилэр. Холобур, соторутааҕыта биир аттакы бааһынай саха үлэһитин хас да буут бурдугун куоракка атыылата ыыппыт. Ону киһитэ табаарын хаартылаан кэбиһэн баран хаһаайынын көлөтүн атыылыы сатыы сылдьарын, кэтэһэ сатаан баран, бобууну кэһэн туран кэлэн туура туппут. Бу сордоох полицейскайдар бобууларын кэспитин иһин өссө эппиэккэ тардыллара саарбаҕа суох.
Бу өссө кыһалҕа кыра өрүтэ – аттакылар үгэс быһыытынан олохтоох хаһаактартан сир уларсан үүнүү ыһаллар. Билигин, ол сирдэргэ барар бырааптара быстан, улахан ороскуокка киирэр кыахтаахтар. Ол хантараактара уурайан, ыһыллар сирдэр кыччыыллара күүтүллэр. Уонна өр сылларга бүөбэйдээбит, үлэ, хапытаал бөҕөтүн укпут сирдэрэ халтайга хаалара сыттаҕа”.
«Сибирскiй вѣстникъ» №24, тохсунньу 30 күнэ, 1897.
Бириискэ баттала
“Уокурук суутугар бу кэмнэргэ киирэ сылдьыбыт киһи бириискэҕэ өлбүт оробуочайдар дьыалалара элбэҕин сөҕө көрбүт буолуохтаах. Биллэн турар, өлүүгэ буруйдааҕынан наар кыра дуоһунастаах үлэһиттэр ааҕыллаллар. Холобур, соторутааҕыта угаардаах шахтаҕа киирэн алта киһи биирдэ өлбүтүгэр шахта көрөөччүтэ буруйдааҕынан билиниллибитэ. Манна империяҕа тимир суол саахалыгар буолар көстүү хатыланар – буруйу кыра-хара үлэһиккэ балыйан баран оһол суох буолуутун хааччыйыахтаах бириискэ дьаһалтата ыраас хаалар! Бириискэ курдук улахан тэрилтэҕэ киһи сиэртибэтэ хайдах даҕаны тумнуллубат иэдээн буоллаҕына, саатар эмсэҕэлээбиттэргэ сөптөөх көмө оҥоһуллуохтаах. Угаардаабыт, сиргэ баттаппыт инбэлиит оробуочай, эбэтэр өлбүт киһи дьиэ кэргэнэ ыал устун барбакка, хаалбыт олоҕун тухары кыһалҕаттан босхолонорун курдук хааччыллыахтаах дии саныыбын. Бу туһунан сокуон даҕаны этэр. Ол эрэн, үөрэҕэ суох оробуочай сордоох бу сокуон туһунан билбэт, сокуон туһунан тугу эрэ истибит эбит да буоллаҕына, сөптөөхтүк көмүскэнэргэ билиитэ даҕаны, кыаҕа даҕаны тиийбэт. Ону көмүс хостооччу хаһаайыттар суобаһа суох туһаналлар. Бу манна сирбит ырааҕа кинилэр туһаларыгар оонньуур. Саатар “эмсэҕэлээбиттэри атыылаһар” („скупкой увѣчныхъ“) албакааттар бу диэки үктэнэ иликтэриттэн киһи хомойор. Эмсэҕэлээбиттэри бөлөххө түмэн сууттаһар сиэмэх албакааттар төһө даҕаны сүүйүллүбүт үп аҥаарын апчарыйдаллар, көмүскээбит дьоно саатар үп аҥаарын илиигэ тутар буоллахтара. Итинтэн сылтаан манна түктэри быһыы-майгы үөдүйбүт – өлбүт оробуочай дьиэ кэргэнигэр 200-300 солкуобай кэриҥэ соболоҥ төлөнөр, шахта салалтата “аны туох даҕаны ирдэбилим суох” диэн баппыыска суруттаран ылар. Өссө бу дьиэ кэргэнэ чугас баар буоллаҕына эрэ төлөнөр, ханна эрэ Арассыыйа уһугуттан кэлбит муҥнаах дьонугар соболоҥ төлөөһүн туһунан боппуруос даҕаны көтөҕүллүбэт! Ол иһин, маннык дьыалалары судургутутар, хараҥа бааһынай даҕаны өйдөөн туһанар сокуона баар буолуохтаах. Уонна оробуочайдар интэриэстэрин көмүскүүр аналлаах былаас хонтуруола олохтоноро эрэйиллэр”.
«Сибирскiй вѣстникъ» муус устар №83, 17 күнэ 1897.
Егор Карпов
Ыстатыйаны бэлэмнииргэ https://www.yakutskhistory.net, https://www.prlib.ru саайтар туһанылыннылар