Быйыл өрөспүүбүлүкэҕэ көмүс хостуур бырамыысыланнас төрүттэммитэ 95 сылын туолар. 2018 сыллаахха Саха сирэ 29 туонна көмүһү хостоон, Арассыыйа эрэгийиэннэрин ортолоругар үс бастыҥнар кэккэлэригэр киирдэ. Туоннанан хостуур көмүспүт ханна барарый, олохтоох дьоҥҥо туох туһаны аҕаларый? Ону билээри мин СӨ Бырамыысыланнаска уонна геологияҕа министиэристибэтигэр тиийэ сырыттым.
Бастакы көмүсчүттэр
Ол иннигэр устуоруйа саһарбыт сирэйдэрин сэгэтэн көрүөҕүҥ. Өссө ааспыт үйэ саҥатыгар, 1924 сыллаахха, бырабыыталыстыба «Якутзолото» бастакы көмүс хостуур тэрилтэни тэрийбитэ. Дириэктэринэн Егор Харитонов анаммыта. Ити кэмтэн ыла өрөспүүбүлүкэҕэ көмүс бырамыысыланнаһа сайдан барбыта. 1930 сыллаахха Алдаҥҥа оробуочайдары бэлэмниир хайа тиэхиньикума аһыллыбыта.
Алдаҥҥа бастакы көмүһү — айылҕа баайын арыйааччылар, хостооччулар: Михаил Тарабукин, Вольдемар Бертин, Тарас Десяткин, Юрий Краукле булбуттара. Күн бүгүн даҕаны үлэлэригэр бэриниилээх, дьоһун ситиһиилээх дьон бааллар: Валерий Коротков «Полюс Алдан» профкомун бэрэссэдээтэлэ, Аҕа дойдуга үтүөлэрин иһин II степеннээх уордьан мэтээллээх, Владимир Задворочнов «Селигдар көмүһэ» агрегатчига РФ Бэрэсидьиэнин Махтал суругун ылбыта. Иван Гагин, «Пламя» хампаанньа бульдозерын машиниһа, РФ Бочуоттаах горняга. Тарас Десяткин 2018 сыллаахха 90 сааһын туолуохтаах этэ. Кини алмаас, көмүс, ювелирнай бырамыысыланнас сайдарыгар дьоһун кылаатын киллэрбитэ, үгүс шахталары, рудниктары, бириискэлэри, хорҕолдьун хостуур кэмбинээттэри туттарбыта.
Ааспыт сыллары тэҥнээн көрдөххө, 1975 сыллаахха көмүс бырамыысыланнаһын устуоруйатыгар саамай элбэх көмүс 36,5 туонна хостоммута. Күн бүгүн өрөспүүбүлүкэҕэ айылҕа баайын хостуурга «Полюс Алдан», «Селигдар» холдинг, Тарыҥнааҕы көмүс хостуур хампаанньа, «Нерюнгри Металлик», «Ыныкчаан көмүһэ», “Дражник”, “Пламя”, “Прогресс” уо.д.а үлэлэһэллэр. Көмүһү олохсуйбут үгэс быһыытынан, Өймөкөөн, Алдан, Уус-Маайа, Нерюнгри, Дьааҥы, Усуйаана, Өлүөхүмэ, Үөһээ Халыма, Өлөөн улуустарыгар хостууллар. Көмүс киэргэллэри «Киэргэ», Дьокуускайдааҕы ювелирнай собуот, «Драгоценности Якутии» о.д.а. хампаанньалар оҥороллор.
Көмүһү аһаҕас сиргэ, сир аннынааҕы рудникка киирэн хостууллар. Кэлиҥҥи кэмҥэ Кураанахха, Гросс Тарыҥҥа сир баайын хостооһун кээмэйэ улаатан, көмүс бырамыысыланнаһын көрдөрүүтэ биллэрдик өрө таҕыста эрээри, 1975 сыллааҕы көрдөрүүнү өссө ситэ илик. Айылҕа баайын саппааһа дэлэгэйинэн сибээстээн, бу сотору Нежданинскайга саҥа рудник аһыллыахтаах.
Көмүс хостуур хампаанньалар төрүт олохтоох омуктар үгэстэрин харыстыырга, кинилэргэ үлэ миэстэтин тэрийэргэ, урбаанньыттартан табаар атыылаһарга, өҥөлөрүнэн туһанарга, социальнай эппиэтинэстээх буоларга улуус дьаһалталарын кытта ыкса үлэлэһэллэр.
Сылга – 30 туонна көмүһү
Владимир Дьяконов, СӨ Бырамыысыланнаһын министиэристибэтигэр хайа уруудатын уонна сир баайын переработкалыыр департамент салайааччытын э.т.
— Көмүс хостуур хампаанньалар баантан кирэдьиит ылан, сир баайын кинилэргэ туттарарга дуогабар түһэрсэн үлэлииллэр. Олохтоммут нолуоктан босхоломмоттор. Билигин үгүс бааннар сыаналаах күндү баайы (драгметаллы) атыылыыллар, ювелирдар эмиэ онтон атыылаһаллар. Биир гыраам көмүс сыанатын дойду Киин Баана олохтуур, итиэннэ аан дойду таһымыгар Лондоннааҕы биржаҕа быһаараллар.
Холобур, от ыйын 15 күнүгэр биир гыраам көмүс сыаната — 2847 солкуобай. Көмүс сыаната сыл ахсын кыралаан да буоллар, үрдүү турар. Ол эрэн, үбү-харчыны манна уган, киһи улаханнык барыһырбат. Саха сиригэр хостообут көмүстэрин аффинажнай собуоттарга, чугастыы Красноярскайга, Новосибирскайга, Приокскайга туттараллар, онно ыраас көмүс слитогын кутан таһаараллар, «999» нүөмэри туруораллар. Дойду үрдүнэн ити собуоттар толору кыамталарынан үлэлээбэттэр, ол иһин өрөспүүбүлүкэҕэ көмүһү уһаарар салааны арыйыы табыгаһа суох.
Туоннанан хостоммут көмүстэн ювелирнай киэргэллэри оҥоруу өлүүтэ олох кыра. Улахан аҥаарын бааннарга көмүс валютатын саппааһын быһыытынан харайаллар. Көмүһү офиснай техника, суотабай төлөпүөн процессорыгар эмиэ тутталлар.
Инникитин өрөспүүбүлүкэҕэ сылга 30 туонна көмүһү хостуурга сыал-сорук турар. Томпо улууһугар Нежданинскайга улахан баайдаах сир үлэҕэ киириэҕэ, оттон Өймөкөөҥҥө Тарыҥнааҕы айылҕа баайдаах сиргэ геологическай-чинчийэр үлэ бүттэҕинэ, көмүһү хостуур үлэ саҕаланыа. Ону таһынан, Усуйаана уонна Дьааҥы кыраныыссатыгар Күчүстээҕи сир баайын туһаҕа таһаарарга үлэ бара турар.
Саха сир баайыгар тоҕо сыстыбатый?
Көмүс бырамыысыланнаһыгар үлэлии киириэн баҕалаах дьон хампаанньалар саайтарыгар резюмеларын ыытыахтарын, эбэтэр Дьарыктаах буолуу кииннэригэр билсиэхтэрин сөп. СӨ Нэһилиэнньэтин дьарыктаах буолуутун судаарыстыбаннай кэмитиэтэ «Олохтоох дьону – бырамыысыланнаска» диэн бырайыак чэрчитинэн, бырамыысыланнай хампаанньалары кытта олохтоох дьону үлэнэн хааччыйарга сөбүлэһии түһэрсибитэ. 2018 сылга ити бырайыак чэрчитинэн 5726 олохтоох дьон бырамыысыланнай хампаанньаларга үлэҕэ киирбиттэрэ. 2020 сылга диэри ити көрдөрүү икки төгүл улаатан, 10 000 киһини хабыахтаах.
Көмүсчүттэр орто хамнастарын 80-100 000 солкуобайтан үрдүгү ылаллар. Манна бульдозерист, хайаны байытар инженер, геолог о.д.а. куруук наадалар. Ол эрэн, кинилэр дьыл кэминэн үксүн сир сылыйдаҕына алта-сэттэ ый баахта ньыматынан үлэлииллэр. Төгүрүк сыл бырамыысыланнас тохтообокко үлэлиир хампанньалара үлэ дуогабарын түһэрсэллэр, уоппуска, айан төлөбүрүн төлүүллэр.
Көмүһү хостуур хампаанньалары ылан көрдөххө, 920 олохтоох дьон үлэҕэ киирбититтэн билигин 376 үлэлии сылдьар. Чиэппэрэ эрэ. Холобур, «Поиск Золото» тэрилтэҕэ былырыын 212 киһи киирбититтэн, 5 эрэ хаалбыт, «Полюс Алдан» 340 киһини ылбыттарыттан аҥаара эрэ, 155 киһи ордубут. Маннык мөкү көстүү көмүсчүттэргэ эрэ буолбакка, «Анаабыр Алмаастарыгар» хампаанньаҕа эмиэ баар: 2018 сыллаахха 505 киһи киирбититтэн билигин 147 эрэ салгыы үлэлиир.
Онон «Олохтоох дьону – бырамыысыланнаска» бырайыак ситиһиилээхтик үлэлиир, дьону үлэнэн чахчы хааччыйар диэн этэр арыый эрдэ соҕус буолуо. Биллэн турар, тыа сириттэн эмискэ олох атын усулуобуйаҕа тиийэн, хайаны байытар рудникка, сир анныгар шахтаҕа киирэн, эбэтэр бириискэҕэ үлэлиир чэпчэки буолбатах. Өрөбүлэ суох баахта ыарахан үлэтин киһи барыта тулуйбат. Дойду араас муннуктарыттан мустубут араас майгылаах эр дьон кэлэктиибигэр эмиэ аармыйаҕа кэриэтэ, сатаан сылдьыахха, дьону кытта тапсыахха наада. Аны саха оҕото нууччалыы санаатын сатаан этиэн, дьону кытта аахсан иһиэн, бэйэтин атаҕастаппат курдук көрдөрүөн наада.
Бырамыысыланнай хампаанньалар дьону сүүмэрдиир салаатын үлэһиттэрин кытта кэпсэттэххэ, тыа сириттэн кэлбит дьон саас кус кэллэ, сайын от үлэтэ, сир аһа саҕаланна да, ыйыппакка баран хаалаллар дииллэр. Ааранан, каадыр үлэһиттэрэ олохтоох дьону холуннаран, халытан соҕус этэр курдуктар быһыылаах.
Дьиҥэр, бырамыысыланнаска урут уруккуттан хамнас аахса, үп-харчы өлөрө кэлбит дьон ордук табыллан үлэлиир. Ол эрэн кинилэр үтүмэн үбү үрүлүтэ сүүрдэ, халыҥ харчыны аҥаар кырыытыттан баһа сылдьалларын олохтоох дьон туораттан көрөн олорорбут табыгаһа суох курдук. Төрөөбүт-үөскээбит төрүт сирбит биэрэр сүдү баайын туһаҕа таһаарыыга харыбытын ньыппарынан быһаччы ылсыстахпытына, ыарахаттартан толлубакка бырамыысыланнаска сыстан үлэлээн-хамсаан истэхпитинэ биирдэ омукпут аатын ааттатыахпыт турдаҕа.
Марианна Тыртыкова, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru