Ыам ыйын 27 күнүгэр, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана Айсен Николаев Ил Түмэн уочарата суох пленарнай мунньаҕар судаарыстыбаннай былаас ситэриилээх уорганнарын ааспыт сыллааҕы үлэтин отчуоттаата.
edersaas.ru
Онуоха санаатын иһитиннэрэригэр көрдөһүүнү ылынан, Ил Түмэн бүддьүөт, үп-харчы, нолуок уонна сыана бэлиитикэтигэр, бас билии итиэннэ приватизация боппуруостарыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Юрий Николаев маннык эттэ:
– Ил Дархан Бырабыыталыстыба 2019 сыллаах үлэтин түмүгүн отчуоттаата уонна быйылгы сыл соруктарын туруорда. Ааспыт сыллаах үлэ-хамнас көрдөрүүтэ, экэниэмикэ туруга эрэл кыымын саҕаллар. Итинэн өрөспүүбүлүкэ салалтата эрдэттэн сөптөөх хайысханы ылбыта, ол иһигэр ньиэп уонна гаас тэрилтэлэригэр нолуокка чэпчэтии оҥорбута түмүгүн көрдөрдө. Саха сирэ Арассыыйаҕа бастакынан ылыммыт «20х20» былаанын чэрчитинэн, тимир суол кэллэ, суол оҥоһулунна, сир баайын хостоон туһаҕа таһаарыы эйгэтигэр бөдөҥ инвестбырайыактар үлэҕэ киирдилэр. Ол түмүгэр, көрдөрүүлэрин көмүһү хостуур салаа 23 %, ньиэп салаата 13 % тупсараннар, бүддьүөккэ 220 млрд солк. харчы киирдэ, ону таһынан, 2,6 млрд солк. эбии дохуот ааҕылынна. «АЛРОСА» хампаанньа бэрт таһаарыылаахтык үлэлээтэ, үп-харчы өттүнэн кыһалҕатын чуолкайдык быһаарда.
Тыа хаһаайыстыбатыгар көрдөрүү куһаҕана суох, ааспыт өттүгэр сылгы ахсааныгар эрэ эбиллии баар буоллаҕына, уонунан сыллар кэннилэриттэн аан бастаан ынах сүөһү, таба, сибиинньэ уонна көтөр ахсаана эбиллэрэ ситиһилиннэ, тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥоруу көрдөрүүтэ үрдэтилиннэ. Билиҥҥи балаһыанньаҕа, коронавирус дьаҥын пандемиятын кэмигэр уонна ол кэнниттэн үлэни-хамнаһы тэрийиигэ, экология өттүнэн ыраас, сибиэһэй, иҥэмтиэлээх эттигинэн баай олохтоох аһы-үөлү оҥорууга бэйэ сүөһүтүн-сылгытын, табатын суолтата өссө күүһүрүөҕэ. Итини таһынан, аһылыктан атын табаардары, холобур, тириини, түүлээҕи уо.д.а. таҥастаан, олохтоох бырамыысыланнаһы сайыннарыыга бөҕө тирэх буолуоҕа. Онон, Айсен Сергеевич 2019 сыллаахха ситиспит кирбиибитин мүччү туппакка, өссө сайыннарар соругу туруорда.
Ааспыты санатан эттэххэ, арҕаа дойдулар сааҥсыйа биллэрбиттэригэр, дойду салалтата олохтоох бырамыысыланнаһы сайыннарар туһаайыыны ылбыта. Ол түмүгэр, элбэхтэн биири холобурдаатахха, тыа хаһаайыстыбатын тиэхиньикэтин оҥорор собуоттар атахтарыгар тураннар, үлэ тиэхиньикэтин араас көрүҥүн оҥорон таһаарар буоллулар. Оттон тыа сирин олохтоохторо тыраахтарынан, массыынанан хааччыллыылара биллэрдик улаатта. Билигин эмиэ сааҥсыйа киллэриллэрин саҕанааҕы курдук балаһыанньа үөскээтэ – коронавирус дьаҥынан сибээстээн, өрөспүүбүлүкэ таһыттан киирэр үлэһит илии аҕыйыыра чуолкай. Дьэ ол кэмҥэ, биһиги бэйэбит дьоммутун үлэнэн хааччыйыыга итиэннэ кинилэр быстах буолбакка, олохсуйан үлэлииллэрин тэрийиигэ үлэлиэх тустаахпыт. Ити иһин, Айсен Сергеевич тутуу үлэһиттэрин бэлэмниир туһунан ыйааҕы таһаарда. Аны, хампаанньалар истэригэр үөрэтэр куурустар тэриллиэхтээхтэр. Ыччаттары онтон туора турумаҥ, көхтөөх буолуҥ диэн сүбэлиибин.
Чайыҥда кыһалҕата үлэ биэрээччи хампаанньаларга улахан өйдөтүүнү оҥордо. Бастатан туран, кинилэр олохтоох дьону үлэҕэ ыллахпытына, пандемия уонна эпидемия турар түбэлтэтигэр улахан сүтүгэ суох дьаһаныахпытын сөп эбит диэн өйдөбүлгэ кэлбит буолуохтаахтар. Тоҕо диэтэххэ, баахтанан үлэлиир 10 тыһыынча киһилээх сиргэ ыалдьыбыт дьону хайдах гыналларын быһаарбакка буккулла олордохторуна, өрөспүүбүлүкэ салалтата илиитин утары уунан, кыһалҕа суһаллык быһаарыллыбытын өйдөрүгэр хатаатылар. Оттон, арай, итиннэ баахта оннугар бэйэбит дьоммут эбиттэрэ буоллар, тута дьаһал ылыллыа этэ. Кэлэр өттүгэр олохтоох дьону үлэҕэ хото ылар буоллахтарына, кинилэр НДФЛ-га төлүүр харчылара өрөспүүбүлүкэ туһатыгар үлэлиэҕэ, хамнастан киирэр дохуот лаппа элбиир кыахтаныаҕа. Баахтанан кэлэн үлэлиир дьон НДФЛ нолуогун бастайааннай олорор сирдэригэр төлүүллэр, сокуон оннук.
Иккиһинэн, баахта бөһүөлэктэрин статустарын боппуруоһун быһаарар наадата көһүннэ. Бу бөһүөлэктэр хайа да сокуоҥҥа эппиэттэспэттэр, баахтабай бөһүөлэктэр тустарынан федеральнай сокуон билбэт! Аҕыйах сыллааҕыта мииринэйдэр бу боппуруоһу туруорса сылдьыбыттара. Мииринэй оройуонугар тыһыынчалыы киһилээх, биэс-алта баахтабай бөһүөлэк баар. Дьэ ол дьон кыһалҕалара, ыарыйдахтарына ханна эмтэнэллэрэ, быыбарга хайдах куоластыыллара уо.д.а. барыта салгыҥҥа ыйанан турар. Холобур, Чайыҥдаҕа дьон ыалдьыбытыгар, хампаанньа бэйэтин сыахтааҕы эмчиттэрэ эрэ сүүрэ-көтө сатыы сылдьыбыттара. Дьиҥинэн, эпидемия диэн букатын атын, бөһүөлэк бөһүөлэк курдук статустааҕа буоллар, боппуруос тута уонна эрдэттэн быһаарылла охсуо этэ. Баахта бөһүөлэгин туһунан өйдөбүл сокуоҥҥа киириэхтээх. Ону туруорсарга дьэ, билигин сөптөөх төрүөт баар буолла.
«АЛРОСА» бүддьүөккэ киллэрэр дохуота 40 млрд. солк. буолар, ол эрээри, алмаас атыыга барбатынан сибээстээн, быйыл итинтэн балаччаны сүтэриэхпитин сөп. Сыл саҕаланыыта таас үчүгэйдик атыыланан иһэн, муус устартан тохтоото. Айхалга хостуур үлэ лаппа аҕыйаата, эбийиэктэр Саҥа дьылга диэри сабыллар буоллулар, Мииринэй фабриката сабыллар. Ити барыта дьоҥҥо охсууну оҥорор, сорохтор хамнастарын үс гыммыт иккитин ылыахтара, сорохтор сарбыйыыга түбэһиэхтэрэ…
Айсен Сергеевич бу хайысханан күүскэ үлэлии сылдьар, Бэрэсидьиэн Владимир Путины кытары көрсөн кэпсэттэ. 2008 сыллаахха алмаас кыайан батарыллыбат буолбутугар, хостообут алмааһын Гохраҥҥа атыылаан, «АЛРОСА» моҥкуруукка барартан быыһанан турар. Ил Дархан бу хайысханы сөргүтэргэ эппитин Владимир Путин сөбүлэстэ. Онон сүтэрэр дохуоппут сорох өттүн толуйууга, федеральнай бүддьүөттэн харчы тардары ситиһэргэ Арассыыйа Бырабыыталыстыбатын кытары күүскэ үлэлииргэ өрөспүүбүлүкэ Бырабыыталыстыбатыгар сорудахтаата. Биһигини Судаарыстыбаннай Дууманы кытары үлэлэһэн, сокуон өттүнэн көмөлөһөргө эттэ. Онон, 2020 уонна 2021 сылларга үлэбит хайысхата чопчу быһаарылынна.
Раиса Сибирякова, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru