Сэргэлээххэ эбиэт кэмэ. Мин Сэргэлээх сэргэх кыыһын Валентина Андрееваны кытта устудьуон олоҕо хайдах ааһан иһэрин туһунан атах тэпсэн олорон сэһэргэһэргэ ыҥырдым.
edersaas.ru
Кини М.К. Аммосов аатынан ХИФУ Хотугулуу-Илиҥҥи олохтоох норуоттар тылларын уонна култуураларын үөрэтэр үнүстүүккэ, айар үлэ бөлөҕөр, номнуо 4-с кууруска үөрэнэ сылдьар. Валя үөрэҕэр туйгун, бүтүн Арассыыйатааҕы Андрей Вознесенскай уонна саха норуодунай бэйиэтэ Бүөтүр Тобуруокап литературнай истипиэндьийэлэрин хаһаайката, актыбыыс бэрдэ. Кини кистэлэҥэ туохханый?
— Валя, дорообо, төрөөбүт күҥҥүнэн! Эйиэхэ дьоллоох олоҕу уонна эриэккэс эдэр сааһы баҕарабын! Бүгүҥҥү күнүҥ хайдах саҕаланна?
— Махтал! Бу күн урут киинэҕэ сылдьар этим, билигин интэриэһиргиир киинэбэр дьүөгэлэрбиниин кэлин барыах буолан, барбатым. Ол оннугар, Семен Маисов «Ийэм кэпсиир» арамаанын астына аахтым уонна бу билии сомсо тапталлаах үөрэхпэр үөрэнэ кэллим.
— Хантан хааннаах, кимтэн кииннээх кыыс оҕото буолаҕын?
— Амма улууһун Соморсун нэһилиэгэр төрөөбүтүм, улааппытым. Соморсун орто оскуолатын үөрэнэн бүтэрбитим.
— Айар үлэһит үөрэҕэр хайдах талан киирдиҥ? Үөрэҕиҥ туһунан кылгастык кэпсиэҥ буолаарай?
— Соһуччу. Оскуола эрдэхтэн айар үлэнэн дьарыктаммыт буоламмын, оскуоланы бүтэрэрбэр хоһооннордоох, кэпсэээннэрдээх, эсселардаах “Айар күнүм тахсыыта” диэн хомуурунньук гынан таһаарбыппыт. Ол кинигэбин туппутунан, «Литературное творчество» (оччолорго саҥардыы арыллыбыта) диэн бэрт интэриэһинэй үөрэх бырагыраамалаах бөлөххө киирбитим. Бэлиэтээн этэр буоллахха, бу хайысха 2015 сылга Литература сылын чэрчитинэн Москваҕа М.Горькай литературнай үнүстүүтүн курдук анал бырагыраамалаах, суруйааччылары, айар үлэһиттэри уһуйан таһаарар сыаллаах тэриллибитэ. Тургутар эксээмэҥҥэ нуучча тылын, нуучча литературатын уонна идэҕэ тургутук диэни ааспыппыт. Идэҕэ сыһыаннаах тургутукка хаһыакка, сурунаалга, кинигэҕэ бэчээттэммит үлэлэрбитин, хоһооннорбутун, кэпсээннэрбитин илдьэн көрдөрбүппүт. Маны таһынан, тута бэриллибит тиэмэҕэ өйтөн суруйууну уонна кэпсэтиини (собеседование) ааспыппыт. Бөлөхпүтүгэр 8 оҕо буолан үөрэнэн, быйыл номнуо 4 кууруспут. Олус интэриэһинэй пааралар ааһаллар. Холобур, саха литературатын сайдыбыт кэрдиис кэмнэриттэн саҕалаан, кириитикэни, нуучча литературатын, кириитикэтин, литературнай маастарыстыбаҕа тиийэ. Литературнай маастарыстыбаҕа: поэзияҕа – норуодунай бэйиэттэр Иван Мигалкин, Наталья Харлампьева; прозаҕа Афанасий Гуринов-Арчылан, драмаҕа Семен Ермолаев-Сиэн Өкөр уһуйаллар. Маны таһынан, саха аныгы драматургиятын чинчийээччи Кириллина Мария Афанасьевна, Суруйааччылар ассоциацияларын бэрэссэдээтэлэ, суруналыыс Олег Гаврильевич Сидоров.
— Валя, үөрэҕиҥ таһынан тугунан эбии дьарыктанаҕын?
— Араас факультативка сылдьабын. Иистэнэбин, хоһоон ааҕабын, «Сэргэлээх уоттара» литературнай түмсүүгэ дьарыктанабын. Бастакы кууруска күргүөмүнэн түмсүүгэ киирбиппит. Литератураны таптыыр, айар талааннаах ыччат кэккэтигэр баарбыттан үөрэбин. Үгүспүт хоһоон суруйар уонна үнүбэрсиэт куонкурустарыгар, арыт дьаһалларыгар суруйааччылар хоһооннорун дорҕоонноохтук ааҕабыт. Быйыл сайын Хакасия Өрөспүүбүлүкэтигэр эрэгийиэннэр икки ардыларынааҕы III литературнай лааҕырга үөрэнэн кэллибит. Хакас литературатын мэтрдарын маастар-кылаастарыгар такайыллан, нуучча, тыва, хакас айар дьоҕурдаах ыччатын кытары билсэн, доҕордоһон астынныбыт.
— Арассыыйа таһымнаах Андрей Вознесенскай аатынан литературнай анал истипиэндьийэҕэ тиксибитиҥ дии… Хайдах этэй, Москубаҕа сырыы?
— Бу истипиэндьийэни ыларбар уһуйааччыларым төһүү күүс буолбуттара. Чуолаан, «Сэргэлээх уоттара» литературнай түмсүү салайааччыта Матрена Петровна Попова. Салайааччыбыныын ирдэнэр докумуоннары сып-сап хомуйан, куонкуруска хапсыбыппыт. Андрей Вознесенскай аатынан истипиэндьийэни Арассыыйа үрдүнэн үрдүк үөрэх кыһаларыгар литературнай үлэһит хайысхаҕа үөрэнэр устудьуоннар ылаллар. Манна устудьуон туйгун үөрэҕин туоһулуур докумуона, ситиһиилэрэ, айар үлэтэ сыаналанар.
Онон, 2017 сыл ыам ыйыгар Москубаҕа Андрей Вознесенскай аатынан литературнай киин арыллар тэрээһинигэр истипиэндьийэҕэ тиксибит 10 оҕону ыҥырбыттара. Ол мин дойду тэбэр сүрэҕэр бастакы сырыым этэ, ол иһин соҕотох барарбыттан долгуйбутум. Тэрээһин олус сэргэхтик ааспыта: билиҥҥи литература эргимтэтэ, суруйааччылар, Вознесенскай дьиэ кэргэнэ бааллара. Истипиэндьийэни үксэ МГУ маҕыыстырдара ылбыттара. Маны сэргэ, аныгы үйэ сиэринэн «2ГИС» бырагырааманан суолбун ыйдаран баран, Москуба кэрэ сирдэринэн дьаарбайбытым.
— Саха тапталлаах бэйиэтэ Бүөтүр Тобуруокап аатынан саха литературатын хаапыдыратыгар истипиэндьийэ туттарыы дьоро киэһэтэ сыл аайы ыытыллар. Истипиэндьийэ үөрэҕэр бастыҥ, көхтөөх, айар дьоҕурдаах устудьуоҥҥа тиксэр. Быйылгы хаһаайканан эн буоллуҥ! Онон, өссө төгүл ис сүрэхпиттэн эҕэрдэлиибин!
— Кырдьык даҕаны, бу үтүө үгэс биһиги хаапыдыраҕа саамай кэтэһэр, таптыыр бырааһынньыкпытыттан биир бастыҥнара. Ол курдук, маҥнайгы хаар түһүүтэ бэйиэт төрөөбүт кэмигэр сөп түбэһэр. Хас биирдии бөлөх сорудах ылан бэлэмнэнэр. Холобур, ол дьоро киэһэлэрбит хайаан да уус-уран дьүһүйүү, Тобуруокап ырыа буолбут хоһоонноругар ырыа күрэҕэ, хоһоон, эссе суруйуу, хаартыска, биидьийэ күрэҕэ түһүмэхтэрдээх буолар. Ол түмүгүнэн, көхтөөх бөлөх сыаналаах бирииһинэн наҕараадаланар. Дьоро киэһэни, үгэс курдук, 4 куурустар тэрийэллэр. Быйыл биһиги “литературнай үлэһит” бөлөҕү кытта холбоон тэрийбиппит. Истипиэндьийэни Тобуруокаптар дьиэ кэргэн аныыр. Хаһаайыны ааттыылларыгар бэйэм ааппын истэн, олус соһуйбутум уонна долгуйбутум. Эрдэ сэрэппэтэхтэрэ. Онон түгэнинэн туһанан, Тобуруокаптар дьиэ кэргэттэригэр уонна уһуйааччыларбар истиҥ махталбын тиэрдэбин.
— Ситиһии төрдө туохха олоҕурарый? Оскуоланы бүтэрээччилэргэ, доҕотторгор тугу сүбэлиэҥ этэй?
— Ситиһии кэлэр кэмигэр кэлиэ уонна өссө да иннибитигэр буоллаҕа. Албан ааты-суолу батыспакка, ис сүрэхтэн, бэйэҥ сүрэҕин тугу этэринэн, баҕа санааҥ туохха сытарынан, дьарыктаныахха, үлэлиэххэ-үөрэниэххэ наада. Олоххутугар ыра оҥостубут санааҕытын суолдьут сулус оҥостон, иннибит хоту эрэллээхтик, туохтан да толлубакка дьүккүөрдээхтик айанныахха! Абитуриеннар эрдэттэн баҕарар үөрэххитигэр болҕомтоҕутун ууруҥ, толкуйданыҥ, онно үөрэнэр устудьуоннартан толлубакка, тугун-ханныгын туоһулаһыҥ, элбэхтэ ааҕыҥ! Ааҕыы – билии төрдө. Устудьуоннар инники үөрэххит ситиһиилээх буоллун, сессияҕытын кытаатыҥ!
Валялыын эбиэт кэмин сэргэхтик сэһэргэһэн атаардыбыт уонна үөрэнэр аудиторияларбыт диэки сыыдамнык хаамтыбыт. Валя суолдьут сулуһа олоҕун суолун сырдаттын! Саха сарсыҥҥытын салайсар сахабыт салаатыгар чаҕылхай ыччат үксүү турдун! Үөрэххэ туттарсааччылар үтүө түгэни мүччү тутумаҥ, эрэнэ кэтэһэбит!
Валентина Андреева хоһоонноро
Хараарбыт балаҕан муннугар
Соҕотох оҥочо тураахтыыр,
Хайыта барбыт туорайа
Иччитин суохтаһан ытаахтыыр.
Сыл-хонук ааспытын билбэккэ,
Оҥочо эрэнэ кэтэһэр:
Бу бүгүн… бу сарсын устаарай,
Оо, арай, иччитэ кэлээрэй.
Анныгар эргэ куул баттаммыт,
Күөх илим үрдүгэр ыйаммыт,
Мас эрдии соҕотох чуҥкуйбут —
Эргэ туу муннукка утуйбут.
Балыксыт оҕонньор өйдүүр оҥочо ырыатын,
Сүүрүккэ бэриммэт өһөс хаан сүрэҕин.
Оргууй саныыр, олоҕун хас чааһын, хонугун
Арыаллаан сырыттай эрэллээх доҕорун?
Өйдүүгүн маҥнайгы устубут күҥҥүтүн,
Эбэ Хотун бэлэҕэ күндүтүн?
Дьулусхан сүүрүккэ былдьанар кутталын,
Биэрэккэ көһүтэр кэрэ кыыс тапталын…
Сыл ахсын олоҕун кээмэйэ
Сүүрүккэ былдьанан күрэннэ,
Эрдии маһын кыайбакка,
Олоҕун сэниэтэ эһиннэ.
Киирэн эрэр күн кытарар уотугар
Эдэркээн балыксыт мөссүөнэ көһүннэ,
Хараарбыт балаҕан күрэнэр күлүгэр
Күөх туман устунан оҥочо уһунна.
Сайын аайы ахтабын
Илим үтэ барарбын,
Анал тууну туттарбыт
Балыксыт хараҕын.
Бу харах далыгар
Оҕо саас ааспыта,
Балыксыт күөлүгэр
Эдэр туллук көппүтэ.
Сэниэ сүрэх баҕата
Ыраахха талаһар —
Акыйаан дуолугар,
Күөх урсун баалыгар.
Кырачаан туллугу
Аҕа кута арыаллыыр,
Балыксыт хараҕа
Үөрүүннэн тырымныыр.
.
ххх
Баҕар…
Халлааны хара былыт
Хайа хаамта дэһэллэр,
Бу уйан күөх унаары
Хоргутта диэн этэллэр.
Ол эрэн, арай, кини
Таптыыр буоллун истиҥник?
Буруйдаах дуо оччоҕо
Хара курус көстүүлээҕэр?
Баҕар, ыраас санаатыттан
Самыыр буолан саккырыа,
Баҕар, нарын иэйиититтэн
Ардах буолан айманыа.
Ама кини санаатын
Ылыммат үһү дуо сир ийэ?
Кини сылаас тапталыгар
Хоруйдуо суоҕа дуо күөх сирэм?
Доҕоруом, былыты буойума,
Күн уотун кистээтэ диэн мөҕүмэ.
Былыкка биир кэми бэлэхтээ,
Санаатын, ыратын кэрэхсээ.
“Саха сирэ” хаһыакка, edersaas.ru cайтка анаан Уйгулаана ПОРТНЯГИНА.