Иирэлээх эбэ уутун лабораторияҕа тиһэх анаалыһа бу үрэх уутугар киһи организмыгар охсор үрдүк токсиннаах биэсэстибэ суоҕун көрдөрдө. Бу туһунан “АЛРОСА” АХ кылаабынай эколога Полина Анисимова иһитиннэрдэ.
edersaas.ru
Ону таһынан кини Иирэлээх уута төрүкү да ураты састааптааҕын быһаарар. Холобур, балай эмэ элбэх тимирдээх. Маныаха дьүөрэлиир састааптаах уу Саха сирин атын өрүстэригэр эмиэ көстөр. Инньэ гынан, манна өрүү да тимир нуорманы таһынан концентрациялааҕа бэлиэтэнээччи.
Уопсайынан эттэххэ, “АЛРОСА” АХ оҥорон таһаарыыта ыытыллар сиигэр уонна аттыгар баар уулаах эбийиэктэри хампаанньа Экологияҕа киинэ кыраҕытык маныыр. Күн бүгүн ити хайысхаҕа үлэ хайдах быһыылаахтык барарый?
Биэс лаборатория солбуйсар
– Полина Сергеевна, хоруона хамсыгын хааччаҕа эһиги үлэҕитигэр-хамнаскытыгар хайа эмэ өттүнэн дьайда дуу?
– Суох. Биһиги дьайыыга бэринэр кыахпыт суох. Экология туругун үөрэтэн, анаалыстаан көрүү хайа да түгэҥҥэ тохтообот уонна эрдэттэн былааннаммыт чопчу кыраапык быһыытынан баран иһэр.
Анал сэртипикээссийэлээх биэс лабораториялаах буоламмыт, биир үлэтигэр тохтобул тахсар түгэнигэр солбуйа сылдьан, атын лабораторияны кытыарабыт. Холобур, соторутааҕыта “Интернациональнай” рудник үлэтэ бүтүннүү хоруона хамсыга тарҕамматын туһугар быстах кэмҥэ тохтотуллан, онно баар бырамыысыланнай-санитарнай лаборатория үлэтэ эмиэ тохтотулла сылдьыбытыгар, атыны тута үлэлэппиппит курдук.
Химическэй константа
– Бэрэбиэркэлэммит уу боруобатыгар биир эмэ буортулаах биэсэстибэ көҥүллэнэр таһымы куоһарара бэлиэтэннэ дуо?
– Биһиги балык үөскүүр уутугар тимир, сорох сиринэн (точечно) алюминий уонна марганец көҥүллэнэр кээмэйи таһынан баар түгэннэрин бэлиэтиибит. Онтон үрдүк токсиннаах кобальт, сибиниэс, уртуут курдук химическэй биэсэстибэлэр көҥүллэнэр таһымтан (ПДК) кыра буолаллар эбэтэр суох буолаллар. Оттон туус, хлорид уонна сульфид чааһын этэр буоллахха, бу маннык буортулаах бэссэстибэлэр ПДК-ҕа тиийбэт кээмэйдээхтэр. Ол гынан баран, маныаха эбэн этиэхпин наада: ууга баар, чуолаан, айылҕа бэйэтин водоемнарыгар химическэй биэсэстибэ састааба наар биир тэҥ буолбат. Сириттэн-уотуттан, устар сириттэн уонна дьыл дьыл кэмиттэн көрөн, куруук уларыйа турар. Оттон өрүһү киртитэр биэсэстибэлэр кыра даҕаны, биллэр-биллибэт (фоновай) таһымнара ардах уонна халаан уутун кытта сиртэн (почваттан), үүнээйилэртэн суураллан киириттэн үөскүүллэр.
Буортулаах биэсэстибэлэр суохтар
– Уулаах сир ханнык учаастактарыгар ордук улахан болҕомтоҕутун уураҕытый?
– Биллэн турар, бырамыысыланнас тутаах оҥорон таһаарыыта, үлэтэ ыытыллар сирдэрин акваторияларын уонна кытыл аттынааҕы линиялары сыныйан үөрэтэбит.
Онуоха биһиги лаборатория чинчийиитин ыытарбытыгар хайаан даҕаны фоновай концентрацияттан, оҥорон таһаарар сиртэн тэйиччи боруобаны ылан саҕалыыбыт. Тоҕо диэтэххэ, тэйиччи сиртэн ылыллыбыт уу уонна оҥорон таһаарыы аттынааҕы учаастактан ылыллыбыт уулар састааптарын араастаһыыта – айылҕаҕа дьайыы миэрэтэ диэн ааттанар, тулалыыр эйгэҕэ, ууга буортулаах дьайыы оҥоһулларын эбэтэр оҥоһуллубатын, баар буоллаҕына, төһө-ханнык буоларын көрдөрөр. Билигин тэйиччиттэн уонна оҥорон таһаарыы учаастагын таһыттан ылыллыбыт уулар састааптарыгар хайатыгар даҕаны кэккэ компоненнар балык хаһаайыстыбатыгар сөптөөх нуорматтар үрдүктэрэ көстөр. Ол гынан баран, сүрүнэ, киһи организмыгар кутталлаах, сүһүрдэр үрдүк токсиннаах бэссэстибэлэр бу ууга бааллара көстүбэтэ.
Ууну киртитэр төрүөт ханан баарый?
– Иирэлээх эбэни киртитэн биэсэстибэлэр хантан кэлэллэрий?
— Биһиги айылҕаттан үөскүүр ууну киртитэр элэмиэннэр Иирэлээххэ Таборнай үрэхтэн киирэр диэн саныыбыт, чопчулаан эттэххэ, 2018 сыл күһүнүгэр күүстээх ардахтар түспүттэригэр быһыта алдьаммыт, урукку ууну харайар сиртэн. Ол Таборнайга кыайан хачайдаммат маасса – урукку водохранилищеҕа уонунан сыллар тухары мунньуллубут уу түгэҕин сөҥүүтэ хаалбыт. Ол иһин ардаата да, ол уу түгэҕинээҕи бадараан будулуйан тахсар итиэннэ кирэ кыралаан үрэххэ суураллан киирэ турар. Ону кытта тэҥинэн тимир, алтан, хром, марганец кэлсэр. Ол уу түгэҕинээҕи сөҥүүлэр, этэн аһарбытым курдук, өр кэм устата айылҕаттан – почваттан, үүнээйилэртэн суураллан киирэн үөскээбиттэр, атын үөскүүр төрүөттэрэ суох.
Ити гынан баран, балыктыыр тэриллэри билигин үлэлии турар драгалар сирдэригэр уонна биэрэги кыйа билигин да түбэһэн көрөбүт. Оттон туттуллан бүппүт котлованнар хойуу үүнээйинэн саба үүммүттэр. Бу барыта – ити уу тулалыыр эйгэҕэ куттала суоҕун дьэҥкэтик туоһулуур.
– Итини тугунан быһаарыахха сөбүй?
– Көмүс хостооччулартан атыммыт диэн, биһиги көмүһү щелочтыыр кислотаны да, эбэтэр алдьатар химическэй матырыйааллары уонна реагеннары туһаммаппыт. Ис-иһигэр киирдэххэ, биһиги айылҕа бэйэтэ айбыт алмаас састааптаах боруодатын көөрөтөн, хостуубут эрэ.
Кэлим сыһыан
– Эһиги үлэҕитин судаарыстыба уорганнара хонтуруоллууллар дуу?
– Биллэн турар, лабораторнай анаалыстар түмүктэрэ хас кыбартаал аайы Экология уонна айылҕа харыстабылын министиэристибэтигэр уонна федеральнай Уу баайын ааҕыныстыбатыгар ыытан иһэбит. Ону таһынан, уу эйгэтин мониториннааһын туһунан туох баар иһитиннэриини “АЛРОСА” АХ (ПАО) официальнай саайтыгар бэчээттэтэбит. Онон, биһиги үлэбит аһаҕас уонна толору хонтуруолу ааһар.
Уопсайынан, уу мониторина, сир тымырын уута, сир аннынааҕы, үрдүнээҕи, айылҕа бэйэтин уутун да киэнэ буоллун, олус киэҥ. Биһиги Экологияҕа кииммит хампаанньаҕа баар ол лабораториялар көмөлөрүнэн уу сабардамын уонна химическэй толору анаалыһын оҥорор.
Ол гынан баран, маны таһынан микробиология, паразитология, гельминтология уонна бактериология чинчийиилэрэ бааллар. Олор хаһаайыстыбаннай наадаҕа уонна киһи иһэригэр туттуллар ууларыгар ыытыллаллар. Хампаанньа тутаах сыалынан-соругунан уу балык үөскүүрүгэр тоҕоостоох састааптааҕын чинчийии буолар, ол, ити эппитим курдук химиичэскэй анаалыстар көмөлөрүнэн быһаарыллаллар.
«Саха сирэ», edersaаs. ru, Анастасия МОСКВИТИНА
суруйуутуттан тылбаас