Куйаас күннэр сырылатан-сырбатан, дьэ, тиийэн кэллилэр. Кылгас сайыммыт биир үтүөтэ бу буоллаҕа. Ол эрээри, үгүс дьон куйааһы тулуйбаттар. Ордук сүрэх-тымыр ыарыылаах, хааннарын баттааһына кэһиллиилээх дьон бэргиэхтэрин сөп. Куйааска киһи көлөһүннүрэр, онон элбэх ууну, утаҕы иһэ сылдьыахтаах.
edersaas.ru
Нооргутун харыстааҥ
Утатан кэлэн баран, тымныы ууну, утаҕы иһэртэн ордук үчүгэй туох кэлиэй? Ол эрээри, сэрэниэххитин наада. Хааман-сиимэн, тиритэн, буһан кэлэн баран, төһө да утаттаргыт, сойо иликкитинэ, хаһан да ууну испэт буолуҥ. Ол кэриэтин тымныы уунан сирэйи, илиини суунуохха сөп. Оннооҕор көлөһүннээбит аты сойутан баран биирдэ аһаталлар, уулаталлар. Маны тутуспатаххытына, көлөһүҥҥүтүн туппат буолан хаалыаххыт. Итини сахалар “уруттаабыт” диэн ааттыыллар. Окко киирэргэ итини эмиэ тутуһуннараллара.
Куйааска көстөөх сиртэн хааман кэлэн баран, тымныы кымыһы иһэн, нооро хайа баран өлбүт түбэлтэлэр баалларын билэбин. Тыбыс-тымныы утаҕы испиккит кэнниттэн, искит үллэр, хаҥас диэки ойоҕоскут аннынан ыараан хаалбыт курдук, ыалдьар буоллаҕына, ол ноор ноҕуруускаланарын бэлиэтэ.
Кытайдар муустаах утах, тымныы ас ноорго олус куһаҕаннык дьайар, доруобуйаҕа охсор диэн бэлиэтииллэр. Ол иһин муустаах утаҕы испэттэр, бэл, мороженайы сиэбэттэр (эдэрдэртэн уратылар). Биэс тыһыынча сылы быһа туһаныллан кэлбит норуот мэдиссиинэтэ итинник сүбэлиир.
Оттон истиэп олохтоохторо, сүрүннээн монгуоллар, куйааска утахтарын итии, туустаах, арыылаах чэйинэн ханнараллар. Бу төрүөтэ туохханый? Итии чэйи иһэн, көлөһүннээн баран, бу кэнниттэн киһи итииргээбэт, утаппат буолан хаалар эбит. Монгуоллар бу чэйдэрин “сүүтэй цай” (үүттээх чэй) диэн ааттыыллар.
Сүүтэй цай
Күөх, эбэтэр хара сэбирдэх чэй – 3 ост. нь.,
уу – 1 лиитирэ,
үүт – 0,5 лиитирэ,
туус – 0,5-1 ч.нь.,
ууллубут ынах арыыта, эбэтэр силии, итир сыа – 1 ост. нь.,
бурдук – 50-100 гр.
Бу чэй олус тотоойу, хааһыга майгынныыр буолан, иҥэмтиэлээх, онон сарсыарда сүүтэй цай иһэн баран, өр кэмҥэ тот сылдьыахха сөп.
Төрүт аспытыгар төннүөххэ
Сахалар былыр итии чэйинэн утахтарын ханнаралларын эмиэ билэбит. Ону тэҥэ, куйааска бутугас, ымдаан, кымыс оҥостон иһэллэрэ. Бу төрүт астарбыт аныгы саха ыалын күннээҕи аһыттан-үөлүттэн сүтэн, умнуллан эрэллэрэ хомолтолоох. Төрөөбүт сиргэ үүммүт үүнээйи, ону сиэн улааппыт сүөһү, сылгы, балык, көтөр этэ, үрүҥ ас киһи доруобуйатыгар ордук туһалааҕа биллэр.
Ымдаан
(Иннокентий Тарбахов ырыссыаба)
Утаҕы ханнарар, сөрүүкэтэр утах, түүр омуктарга барыларыгар тарҕаммыт. Холобур, туроктар айраннара бу ымдаан эбит. Оҥоһуллара судургу, түргэн.
1 лиитэрэ суоракка (кефиргэ) 0,5-1 лиитэрэ тымныы ууну, мууһу эбэбит. Ытыгынан дэлби ытыйан биэрэбит. Өссө сибиэһэй, эбэтэр хаппыт үөрэ отун, эбэтэр, петрушка, укроп курдук күөх оттору эптэххэ, битэмииннээх, туһалаах утах буолар.
Быырпах
(Иннокентий Тарбахов ырыссыаба)
3 лиитэрэлээх бааҥкаҕа 1,5 лиитэрэ сылаас соҕус ууну, бааҥка аҥаара “сгущенканы”, ыстакаан аҥаара бэлэм быырпаҕы, лиитэрэ аҥаара суораты, кефири кутан баран, муос ытыгынан күүгэннириэр диэри ытыйабыт. Амтаныттан көрөн, саахар эбиэххэ сөп. Сылаас сиргэ ууран баран, кэмиттэн-кэмигэр ытыйа сылдьабыт. 1-2 күнүнэн быырпах бэлэм.
Бутугас
Арыы уута – 1 лиитэрэ,
бурдук – 40 гр.
Арыы (сүөгэй) уутун ытыйа-ытыйа оргуталлар. Бурдугу кыра-кыратык кутан, булкуйа туран, буһараллар. Саҥа оргуйан истэҕинэ, таһаараллар. Күүскэ оргуйдаҕына, быһа оргуйан, бурдуга сөҥө сылдьар буолар. Сылаастыы, сойутан да иһэллэр. Сороҕор уулаах отону, эбэтэр үөрэ оту кутан, амтанын тупсараллар. Сорохтор хаппыт мундуну, сыманы, лыыбаны эбэллэр. Бу эмиэ олус тотоойу утах.
Аныгы утахтар
Лимонад
(Наталья Оконешникова ырыссыаба)
4 апельсин,
1 лимон,
1 лайм,
120-150 гр. Саахар,
1,5 лиитирэ уу,
мята сэбирдэхтэрэ.
Цитрустары кичэйэн сууйан баран, оргуйа турар уунан саба кутабыт, 1-2 мүнүүтэ туруора түһэбит. Хаҕын синньигэс гына хахтаан баран, уулаах, саахардаах көстүрүүлэҕэ уган, 2-3 мүнүүтэ оргутабыт. 10-15 мүнүүтэ туруора түһэбит. Апельсин, лимон сүмэһинин ыган кутабыт, сиидэлиибит. Ыстакааҥҥа кутарга муус, мята эбиэххэ сөп.
Мяталаах тымныы чэй
Сойбут хара чэйи, гаастаах ууну, саахары, 1 лимон сүмэһинин булкуйабыт. Мууһу, мятаны эбэн, ыстакааннарга кутабыт.
Цитрустаах, банааннаах смузи
Апельсин – 4 уст.,
Банаан – 3 уст.,
грейпфрут – 1 уст.
Цитрустар сүмэһиннэрин ыган, блендергэ кутабыт. Банааны, мууһу эбэн баран, эрийтэрэбит. Бакаалларга кутаат, тута иһэр ордук.
Мороженайдаах коктейль
Клубника — 150 гр.,
банаан – 1-2 уст.,
мороженай – 50 гр.,
муус.
Клубника тоҥоруллубут да, сибиэһэйдии да буолуон сөп. Үүт эбэн, убатан биэриэххэ сөп. Банааны кырбаан, клубниканы, мууһу кытта блендергэ эрийтэрэбит. Бакаалга кутан баран, үрдүгэр мороженай төгүрүгүн ууран киэргэтэбит.
Пина-колада
Кырбаммыт ананаас – 2 ыстакаан,
ананаас суога – 1,5 ыстакаан,
кокос үүтэ – 1,4 ыстакаан,
муус – 1 ыстакаан,
йогурт – 1 ыстакаан.
Ананаас куһуоктарын, йогурду тоҥоробут. Барытын блендергэ кутан баран, эрийтэрэбит. Бакаалларга кутан баран, араастаан киэргэтиэххэ сөп.
Бэлэмнээтэ Ангелина Васильева, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыска: интэриниэттэн.