Спортсмены күрэхтэһиигэ бэлэмнииргэ тириэньэри сэргэ, уйулҕа үөрэхтээхтэрэ үлэлииллэр. Кинилэр сүбэлэрэ-амалара күрэхтэһээччигэ тоҕо наада буолар эбитий? Бу туһунан педагогическай институт “Возрастная и педагогическая психология” кафедратын сэбиэдиссэйэ Василий Находкины кытары кэпсэтиибин билиһиннэрэбин.
“Өйдүүр киһи көмөтө улахан”
—Василий Васильевич, спортсмены кытары үлэлиир психологтан (спортивнай психолог) туох ирдэнэрий?
—Успуорду өйдүүр, билэр, бэйэтэ успуордунан дьарыктанар (дьарыктаммыт), бу эйгэҕэ чугас буолуохтаах. Физкультурнай-спортивнай анал үөрэхтээҕэ уонна психолог идэлээҕэ үчүгэй.
Бу психолог оҕо төрөппүттэрин, спортсмен дьиэ кэргэнин кытары эмиэ үлэлэһэр. Ону сэргэ, кини дьарыкка сылдьан, спортсмен туругун, өйүн-санаатын бүүс-бүтүннүү дириҥник билэргэ кыһаныахтаах, кэтээн-манаан көрүөхтээх, үөрэтиэхтээх. Спортсмен мөлтөх хаачыстыбатын көрдөрбөтүн, ону туоратарын туһугар кыһамньытын ууруохтаах. Холобур, кыҥкыйдыырын, күрэхтэһиигэ кыайтарарга бэлэмин тохтоторго. Онтон да атын элбэх. Соруга – булгуруйбат санаалаах, толкуйдаах спортсмены бэлэмнээн таһаарыы.
“Хамаанда үлэтэ элбэҕи быһаарар”
—Күрэхтэһиигэ спортсмены бэлэмнииргэ кимнээх үлэлииллэрий?
—Спортсмен күүс-уох, сэниэ, өй-санаа өртүнэн бэлэм буолуохтаах. Итиннэ ас-үөл эмиэ оруоллаах. Ол иһин, быраастар, психологтар, тириэньэр барыта биир хамаандаҕа киирэн үлэлииллэр.
Хайысхаларынан спортсмен туругун болҕомтолоохтук кэтииллэр. Туох эмэ кыһалҕа күөрэйдэ да, ону тутатына быһаарарга, туоратарга бары тус хайысхаларынан ылсаллар. Холобур, ыйааһына тоҕо эбилиннэ эбэтэр түстэ, сыал ытарыгар илиитэ тоҕо хамсыырый, аанньа утуйбатах, сэниэтэ суох, сүрэҕин тэбиитэ түргээтээбит, о.д.а. араас элбэх буолар. Ол биричиинэтин булуу, быһаарыы, туоратыы барыта хамаандалар эбээһинэстэрэ. Ол иһигэр, спортсмены суотабайга оонньууруттан араарыы боппуруоһа күөрэйэн кэлиэн эмиэ сөп. Быһаарыы, кэпсэтии, өйдөтүү бөҕө ыытыллар. Ол эрээри, сорох спортсмен эрэсиими тутустаҕына, астына-дуоһуйа утуйан чэбдигирэн турарын, күүс-сэниэ кэлэрин өйдүүр, онон быраабыланы тутуһар.
—Психолог үлэтэ хайдах быһыылаахык барарый?
—Оҕону кытары үлэҕэ, төрөппүттэрин кытары эмиэ үлэлиигин. Сорудаҕы толорорун төрөппүт хонтуруоллуохтаах. Ону өйдөтөн, быһааран биэрэҕин. Төрөппүт тириэньэргэ, психолокка, бырааска найыылыыра сыыһа. Тоҕо диэтэххэ, оҕоҕо төрөппүт өйөбүлэ хайаан да наада.
Улахан дьоҥҥо туһанар ньымаларбыт араастар. Холобур, аппаратурнай методикалар, тестэр, ону таһынан спортсмен дьарыкка уонна күрэскэ туругун бөҕөргөтөр консультациялар, анал дьарыктар, о.д.а. элбэх ыытыллар. Спортсмен сыалга-сорукка болҕомтотун сөпкө уурарыгар, сыыс санаалартан аккаастанарыгар, күрэхтэһиигэ тахсар соһуччу араас түгэннэргэ сөптөөх толкуйу ылынарыгар, тугу, хаһан, ханна, хайдах оҥоруохтааҕын таба быһаарынарыгар, бэйэтин хонтуруолланарыгар, киксэриигэ киирэн биэрбэтигэр, сатаан уоскутунарыгар, бөҕө туруктаах буоларыгар тиһиктээх үлэ ыытыллар.
Уопсайынан, спортсмены кытта үлэ билсиһииттэн, үөрэтииттэн саҕалаан, чочуйууга тиийэ былааннаахтык салҕанар. Бу тириэньэри кытта сүбэнэн барар. Тоҕо диэтэххэ, сүрүн физическэй уонна техническэй бэлэмнэниини тириэньэр ыытар. Ол сөпкө толорулларыгар психолог көмөтө наада буолар.
«Хартыына уларыйар»
—Сүүрбэччэ сыллааҕыта психологическай көмөнү ситэ өйдөөбөттөр этэ. Билигин психолог тугунан дьарыктаныахтааҕын тириэньэрдэр дьэҥкэтик билэллэр, кэлэллэрэ да элбээтэ. Араас боппуруоһу быһаартараллар. Учууталлары кытары дьарык уонна үөрэх боппуруоһугар үлэ ыытыллааччы. Төрөппүт да ыйытыылаах кэлэрэ үксээтэ. Итинник өйдөһөн көмөлөһүстэхпитинэ, элбэҕи кыайа тутуохпутун сөп.
Ол гынан баран, кэнники сылларга спорду сэҥээрбэт оҕолорун күүстэринэн аҕалар төрөппүттэр суох буолбатахтар. Дьарыкка күүһүнэн сырытыннарыы түмүгэр, оҕо уйулҕатын ыһыахтарын сөп. Ол иһин, баҕа санаатын учуоттааҥ диэн сүбэлиибин. Төрөппүт оҕотун ыра санаатыгар тирэх буолуохтаах. Хайаан да спортка диэн буолбатах. Ону ыйытан, кэпсэтэн да билиэн сөп.
“Спорт – мин дьылҕабар”
Василий Васильевич бу эйгэҕэ хайдах кэлбитин маннык кэпсиир:
—Армия кэнниттэн тута СГУ педгогическай факультетын физкультураҕа салаатыгар киирбитим. Онно үөрэнэ сырыттахпына преподавателим, профессор, психология наукатын кандидата И.П.Чабыев: «Эн психолог идэтигэр эмиэ үөрэн. Отделение аһыллар. Кэлин спортсменнары кытары үлэлэһэр психологтар наада буолуохтара» диэн сүбэлээбитин ылыммытым. Үөрэхпин бүтэрэн баран, Нам гимназиятыгар психологынан, физкультураҕа учууталынан, оҕо спордун оскуолатыгар (ДЮСШ) сүүрүүгэ тренеринэн үлэлээбитим.
2005 сыллаахха Иван Пудович ыҥырыытынан Дьокуускайга педагогическай институкка кэлбитим уонна сүрүн үлэбин сэргэ, 2005-2009 сылларга Олимпийскай эрэллэри бэлэмниир училищеҕа преподавателлээбитим. СӨ сүүмэрдэммит хамаандаларын бэлэмниир өрөспүүбүлүкэтээҕи спортивнай кииҥҥэ психолог-консультанынан, ХИФУ педагогическай институтугар преподавателинэн үлэлиибин.
«Азия оҕолоро» норуоттар икки ардыларынааҕы спортивнай оонньууга 2008 сылтан психологическай көмөнү оҥорууга үлэлэһэбин. Манна даҕатан эттэхпинэ, ити сылларга Киин үрдүк үөрэх кыһаларыттан спортсменнары кытары үлэлэһэр уйулҕа үөрэхтээхтэрин ыҥыран семинардары ыыттарбыппыт, куурустары тэрийбиппит. Онно оскуола психологтарын сырытыннарбыппыт түмүгэр, кинилэр спортсмен оҕолору кытта үлэлииргэ бэлэм буолбуттара.
Сардаана БАСНАЕВА, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыскалар Василий Находкин тиксэриилэрэ