Саха тылын быһаарыылаах улахан тылдьыта Ил Дархан Айсен Николаев соругунан электроннай көрүҥҥэ көһөрүллүбүтэ. Ол курдук тылдьыт 15 туома барыта бүтүннүү сыыппараҕа көһөрүллэн, электроннай форматынан туһаныахха сөп буолла.
Тылдьыт электроннай көрүҥүн 2019 сыл атырдьах ыйын 6 күнүгэр Горнай улууһугар Ил Дархан кыттыылаах үөрүүлээх быһыыга-майгыга киэҥ араҥаҕа көрдөрбүттэрэ. Мантан ыла Электроннай библиотекаҕа киирэн, 9 тыһыынчаттан тахсата туһаммыттар. Ол эбэтэр дьон-сэргэ тылдьыты туттарыгар маннык электроннай көрүҥҥэ көспүтэ табыгастааҕа биллибит. Электроннай библиотекаҕа 10 саамай ааҕыллар кинигэлэргэ киирбит.
Тылдьыт электроннай көрүҥҥэ көһөрүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин Национальнай библиотеката улахан үлэни ыытта, кылгас кэм иһигэр туруоруллубут сорук туолбута.
Национальнай библиотека Электроннай библиотекатыгар (e.nlrs.ru) киирэн, “Саха тылын быһаарыылаах улахан тылдьыта диэн суруйан көрдөөтөххө” тахсан кэлэр. Онон хаһан баҕарар, ханна баҕарар тылдьыты булан туһаныахха сөп.
Электроннай библиотекаҕа көрдүүр кинигэҕит аттыгар хатыылаах күлүүс ойуута турар буоллаҕына, сорох кинигэлэри библиотекаҕа эрэ олорон ааҕыахха сөп. Аһаҕас күлүүс бэлиэтэ баар буоллаҕына, ол аата ханна баҕарар туһаныахха сөп.
Саха тылын быһаарыылаах тылдьытын туһунан этэр буоллахха, барыта 80 тыһыынча тыллаах, 9,5 тыһыынча сирэйдээх. Бу тылдьыты 46 сыл кэриҥэ оҥорбуттар, бүтэһик туома 2018 сылга тахсыбыта.
Саха тылын быһаарыылаах улахан тылдьытын аан тылыгар этиллэринэн, тыл баайын төһө кыалларынан толору түмэн, литературнай тыл нуормаларын киэҥник көрдөрөргө, бөҕөргөтөргө уонна тарҕатарга туһуламмыт аан бастакы толору улахан академическай Быһаарыылаах тылдьыты оҥоруу саха тылын үөрэхтээхтэрин тирээн турар дьоһун суолталаах соруктарынан буолбута ырааппыт. Өссө 30-с сылларга оччотооҕу Тыл уонна культура институтун дириэктэрэ П.А. Ойуунускай маннык тылдьыты оҥорорго былааныгар киллэрбит.
80-с сыллар саҕаланыыларыгар оччотооҕу ССРС Наукаларын Академиятын Сибиирдээҕи салаатын Саха сиринээҕи филиалыгар киирэр Тыл, литература уонна история институтун лексикология уонна лексикография сиэктэрин аҕыйах ахсааннаах үлэһиттэрэ Былатыан Ойуунускай саҕаттан ыра буолбут баҕа санааны олоххо киллэрэр соруктаах, саха тылын быһаарыылаах улахан тылдьытын бэлэмнииргэ ураты уустук үлэҕэ туруммуттар. Бу норуот литературнай тылын ордук олохтоохтук өйдөөн ылынарга ананан оҥоһуллар тылга сүрүн тылдьыт буолар.
Үлэҕэ сүрүн төрүт быһыытынан 70-с сыллартан саҕаланан байытылла турар 3 мөлүйүөн курдук цитаталаах хаартыскалаах тылдьыт Академическай картотеката туттуллубут. Классик уонна норуодунай суруйааччылар бастыҥ айымньыларыттан саҕалаан, сиппит-хоппут биллиилээх тыл маастардарын (Эрилик Эристиин, Н. Заболоцкай, С. Ефремов, С. Зверев, Күндэ, Дьуон Дьаҥылы, А. Абаҕыыныскай, Н. Павлов (Тыаһыт), Дьүөгэ Ааныстыырап, Иван Арбита, Венера о.д.а.) айымньылара киирэллэр (айымньылара Тылдьыкка туһаныллыбыт суруйааччылар испииһэктэрэ анал бэриллибит). Маны таһынан сахалыы үтүмэн элбэх тылбаас, хаһыат, сурунаал нүөмэрдэрэ таҕыстылар. Олортон сүүмэрдээн төһөтө эмэтэ картотекаҕа эмиэ киллэриллибит.
Тылдьыты оҥорууга, ыстатыйаларын бэлэмнииргэ сүрүн ааптардарынан П.С. Афанасьев, П.А. Слепцов, А.С. Луковцев, Г.В. Попов, В.И. Лиханов, А.Г. Нелунов, Н.Е. Петров, Н.Н. Васильева, Е.И. Коркина, И.В. Аммосова, Е.В. Семенова өр кэмҥэ таһаарыылаахтык үлэлээбиттэр.
Тылдьыт 15 томнаах, саха норуотун киэҥ араҥатыгар ананар. Түөлбэ тыллар, норуот тиэрминнэрэ, кэпсэтии тылыгар туттуллар дьүһүннүүр-ойуулуур тыллар, тыл көһөр олуктара эмиэ киирбиттэр. Тыл суолтатыгар тылы туттуу үтүө холобурдарын тыл маастардарын айымньыларыттан, тылынан уус-уран айымньыттан (холобур, олоҥхо, өс хоһооно, таабырын) сүүмэрдээн бэриллибит.
Тылдьыт саха тылын лиэксикэтин баайын төһө кыалларынан толорутук, киэҥник хабан, түмэн көрдөрөр.
Сайыына Кларова.