Владимир Маяковскай аатырбыт хоһоонугар маннык тыллар бааллар: “Мин дьиэ тута барыам этэ, миигин үөрэттиннэр”. Бу тыллар суолталара билигин улаатта. Ил Дархан Айсен Николаев олохтоох дьону тутуу эйгэтигэр сыһыарыы туһунан дьаһалы таһаарбыта.
Бу Саха сирин экэниэмикэтин биир сүрүн салаатын туһунан бэйэтин санааларын “Адгезия” тутуу тэрилтэтин салайааччыта Михаил Охлопков үллэһиннэ. Михаил Филиппович бу эйгэҕэ үлэтин 1990 сыллаахха болуотунньуктан саҕалаабыта. 30 сыллаах эҥкилэ суох үлэтин кэмигэр кини 2014 сыллаахха Саха сирин үтүөлээх тутааччыта буолбута, 2017 сыллаахха С.Н. Маркин аатынан СӨ Судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреатын үрдүк аатын ылбыта.
ТУТААЧЧЫ ИДЭТИН ТАҺЫМЫГАР – УРАТЫ БОЛҔОМТОНУ
Ил Дархан Айсен Николаев тутуу эйгэтигэр олохтоох дьону сыһыарыыны ыытар бэлиитикэтин толору өйүүбүн. Аан дойду үрдүнэн дьаҥ турбут кэмигэр, олохтоох дьон интэриэһин көрөн, кинилэри үлэнэн хааччыйыыга усулуобуйа тэрийии, мин санаабар, олус сөптөөх дьаһал. Бу туһунан бэйэм көрүүлэрбин үллэстиэхпин баҕарабын.
Саха сирин олохтоох дьонун хайдах тутуу эйгэтигэр сыһыаран, тутааччылар кэккэлэрин хаҥатабыт? Биир күнүнэн маны ситиспэккин. Уһун унньуктаах кэми, элбэх сыраны-сылбаны эрэйэр үлэ. Сүрүнэ диэн, билигин атын дойдулартан кэлбит кыра таһымнаах, үөрэҕэ суох дьону, чэпчэки үлэ күүһүн туһанабыт. Кэлэр дьон үлэһит быһыытынан таһымнарын (квалификация) ким да бэрэбиэркэлээбэт. Сэбиэскэй кэмҥэ ирдэбил кытаанах этэ. Тутааччылар бары разрядтаах, квалификациялаах буолаллара булгуччу ирдэнэрэ, хамнастарын итинтэн сиэттэрэн аахсаллара. Билигин “сдельнай” диэнинэн төлөнөр. Ол аата, ким төһө кээмэйдээх үлэни толорбутуттан көрөн, хамнас төлөнөр. Биир киһи, үс киһи, уон киһи ити үлэни толорор – ол онно ким да наадыйбат, сүрүнэ – үлэ болдьоммут кэмигэр оҥоһуллан бүтүөхтээх. Ол иһин бу тутуу хаачыстыбатыгар охсор.
Былырыын дойду Тутууга министиэристибэтэ «Единый типовой договор” диэни киллэрэр туһунан Уураах таһаарбыта эрээри, араас төрүөтүнэн бу докумуон олоххо киирбэтэ. Бу манна олоҕуран суруллуохтаах этэ — сакаастыыр тэрилтэ тутар тэрилтэ үлэһиттэрин таһымын бэрэбиэркэлиир диэн.
Урукку кэмҥэ үлэһит таһымыгар улахан болҕомтону уурар этилэр. Оттон билигин, хомойуох иһин, сыбаарсыктар эрэ таһымнарын туоһулуур булгуччу ирдэбил хаалан турар. Бу манан дойду үрдүнэн “Национальное агентство контроля сварки” диэн тэрилтэ дьарыктанар. Бу тэрилтэ таһымнаах сыбаарсыктар хас биирдиилэригэр тус бэйэлэригэр бэлиэлэри (клеймо) биэрэр. Кинилэр иһэрдибит сирдэрин аттыгар бу бэлиэлэрин туруораллар. Кэлин туох эмэ тахсар түгэнигэр, хайа сыбаарсык иһэрдибитин тута билэллэр. Бу кинилэр үлэлэригэр эппиэтинэстэрин үрдэтэр ньымалартан биирдэстэрэ уонна биир сүрүнэ диэн — хамнастара быдан үрдүк буолар. Саха сириттэн бу тэрилтэҕэ киирбит сыбаарсыктар тарбахха баттаналлар, былдьаһыкка сылдьаллар. Ол иһин атын идэлэргэ эмиэ маннык, үлэһиттэр таһымнарын бэрэбиэркэлиир, бигэргэтэр тутулуга суох тэрилтэлэр баар буолуохтаахтар.
Иккиһинэн. Быйылгыттан «О независимой оценке квалификации» диэн ааттаах федеральнай сокуон үлэлиэхтээх этэ. Атыннык эттэхэ, анал үлэлэри толорор көҥүллээх, үлэлиир таһымнара бигэргэммит үөрэхтээх дьон испииһэгэ баар буолуохтаах. Ол эбэтэр, сыбаарсыктар, каменщиктар, штукатурдар уо.д.а. Араас төрүөтүнэн, хомойуох иһин, бу олоххо киирэ илик. Тоҕо диэтэргин, атын дойдуттан үлэһиттэри аҕалан, кыра хамнаһы төлөөн туран үлэлэтэр тутууну ыытааччыга барыстаах, о.э. тутуллар дьиэ 1 миэтэрэтэ
бэйэтигэр турар сыаната чэпчэки буолан тахсар. Оттон олохтоох, үрдүк таһымнаах тутааччылары үлэлэттэҕинэ, барыһа, биллэн туран, аччыыр. Ол иһин атын дойдулартан үлэһиттэри аҕалаллар.
ТӨЛӨБҮР ТУҺУНАН
Сайдыылаах дойдуларга тутууга төлөбүр чааһынан оҥоһуллар. Тоҕо диэтэргин, илии үлэтэ сыаналанар. Ханнык баҕарар симиэтэлэригэр тутар-таҥар үлэлэр хаһан баҕарар улахан өлүүнү ылаллар. Биһиэхэ буоллаҕына, симиэтэҕэ бата сатаан, анал үөрэҕэ суох үлэһиттэри ылан, сдельнэй диэнинэн үлэлэтэллэр. Мин санаабар, бу сүрүн уонна ыллыҥ да сибилигин быһаарыллыбат боппуруос. Ол эрэн, бырабыыталыстыба, уопсастыба уонна биисинэс эйгэлэрэ санааларын холбоон, биир сүбэҕэ кэлэн быһаарыахтарын сөп.
Канадаҕа кэлии үлэһиттэри хайдах үлэлэтиэххэ сөбүй? Атын дойду олохтооҕун үлэҕэ ылар буоллаҕына, тэрилтэ салайааччыта Үлэ биржатыттан “Маннык идэлээх уонна таһымнаах үлэһити дойду иһиттэн кыайан булбатым” диэн ис хоһоонноох туоһулуур докумуон ылыахтаах. Онтукатын өссө 6 ый буолан баран биирдэ биэрэллэр. Ол тухары дойдутун иһигэр итинник үлэһити көрдөөн буллун диэн бириэмэ биэрэллэр.
Ол аата, канадецтар олохтоох үлэһит дьон быраабын олуһун диэн өрө туталлар. Оттон биһиэхэ кэлии дьон үлэлииллэрин түмүгэр өлөрбүт хамнастара атын дойду экэниэмикэтин сайдыытыгар барар, иккиһинэн нолуогу олохтоох бүддьүөккэ толору төлүүллэрэ биллибэт. Бу дириҥ суолталаах боппуруос. Холобура, «бүддьүөт суотугар үөрэттибит, маннык идэни ыларга көмөлөстүбүт, үлэҕитин оҥорон таһаарыынан буолбакка, чааһынан төлүөхпүт” диэтэхпитинэ, олохтоох уолаттар тоҕо үлэлиэ суохтарай? Үлэлээн бөҕө буоллаҕа дии! Тоҕо диэтэргин, маннык түгэҥҥэ хамнастара быдан үрдүүр, үлэлиир баҕалара улаатар.
Тиһэх сыалбыт тугуй? Бүддьүөт харчытын кэмчилээһин диэн сорук турар буоллаҕына — ол биир, оттон аныгы ирдэбилгэ эппиэттиир, үчүгэй хаачыстыбалаах дьиэни тутуу – ол атын сорук буолар. Төһө кыалларынан элбэх олохтоох дьону тутууга сыһыарарбыт – бу үһүс сыал буолар. Бу үс сыал Саха сирин экэниэмикэтигэр дьайыылара араас буолар. Үһүс сыалы талар буоллахпытына, тутуу сыаната ыараан тахсара чахчы. Тоҕо диэтэргин, анал үөрэхтээх, үрдүк таһымнаах олохтоох дьоҥҥо чааһынан төлөнөр буолар. Ол эрэн, бу түгэҥҥэ хас да “куобаҕы өлөрөбүт” – тутуу хаачыстыбата тупсар, олохтоох дьон үчүгэй хамнастаах буолаллар — үп-харчы өрөспүүбүлүкэ иһигэр хаалар, нолуогу барытын толору төлүүллэр – хааһына хаҥыыр уонна өссө үрдүк квалификациялаах тутуу үлэһиттэрэ баар буолаллар.
КААДЫР БАРЫТЫН БЫҺААРАР
Дьокуускайдааҕы хомунаалынай уонна тутуу тиэхиньикумун кытта сөбүлэҥ түһэрсэн баран, тутуу эйгэтигэр анаан үрдүк таһымнаах орто анал үөрэхтээх үлэһиттэри 2018 сылтан бэлэмнээн саҕалаабыппыт. Дуальнай үөрэхтээһиҥҥэ олоҕуран, ол эбэтэр теория өттүн үөрэх тэрилтэтигэр барар, оттон чуолаан үлэтин чааһын – тутуу барар сиригэр ыытыыны саҕалаабыппыт. Устудьуоннары ылан үөрэтэрбит, салгыы тутууларбытыгар (Чурапчыга оҕо уһуйаанын уонна Хаҥаласка Чапаево с. «Наука аччыгый академиятын” тутуутугар) үлэни кытта үөрэҕи дьүөрэлээбиппит. Ол эрэн, биир эрэ тэрилтэ тутуу курдук улахан салааҕа бэйэбит үппүтүгэр 50-ча киһини иккитэ төхтүрүйэн үөрэтэн таһаарбыппыт эрээри, олорбут сорохторо идэлэринэн үлэлээбэттэр. Ол иһин тохтоторго күһэллибитим.
Маны таһынан, 2012 сылтан “Адгезия” тэрилтэ иһинэн бэйэбитигэр тутуу инженердэрин бэлэмнээн таһаарабыт. Билигин тутууга сылдьар бизнесмен барыс туһуттан барытын сарбыйарга сылдьар, ол иһигэр үрдүк үөрэхтээх инженер састаабын. Бэрээдэк быһыытынан тутууга баар буолуохтаах — учаастак салайааччыта, маастар уонна прораб. Билигин барыларын биир инженер солбуйар. Итинник буолуо суохтаах. Ол түмүгэр баай уопуттаах, киэҥ билиилээх инженер аҕыйаан иһэр, атын сиргэ көһөн бараллар.
Аныгы тутааччыга, нууччалыы эттэххэ, билии таһыма (квалификация) уонна сатабыл (компетенция) баар буолуохтаах. Манна тоһоҕолоон этиэм этэ, билии уонна сатабыл тус туспа өйдөбүллэр. Элбэҕи билэр, биллэн турар, үчүгэй. Монолиты хайдах тутары, кладканы хайдах уурары үгүс киһи билэр. Ол эрэн, ылбыт билиилэрин үлэҕэ сатаан туһанар дьон аҕыйахтар, тарбахха баттаналлар. Маннык үлэһиттэр былдьаһыкка сылдьаллар. Билигин, холобура, баай уопуттаах, киэҥ билиилээх, кырааны салайар киһини булар уустук.
Михаил Сивцев, СӨ үөрэҕин уонна наукатын миниистирэ:
— Үөрэх тэрилтэлэрин уонна Нэһилиэнньэ үлэлээх буолууга киинин кытта үлэһит илии тиийбэт экэниэмикэ салааларыгар каадыры бэлэмнээһиҥҥэ үлэлиибит. Тутууга үлэһит тиийбэтин учуоттаан, биэс орто анал үөрэх тэрилтэтигэр (Үөһээ Бүлүүтээҕи, Ньурбатааҕы, Намнааҕы, Чурапчытааҕы уонна Дьокуускайдааҕы тутуу-хомунаалынай тиэхиньикумнарыгар) үөрэтии саҕаланна. Биһиги 148 устудьуон уонна олохтоох нэһилиэнньэ идэтин уларытыахтаахпыт. Ити аҕыйах. Кылгас кэм иһигэр араас ньыманы уонна технологияны туһанан, элбэх киһини үөрэтэр быһаарыыны ылыныахтаахпыт. Сүүһүнэн буолбакка, тыһыынчанан киһини саҥаттан үөрэтиэхтээхпит.
Николай Семенов, Ньурбатааҕы тиэхиньикум дириэктэрэ:
— Биһиги 20 киһини штукатур идэтигэр үөрэтиэхтээхпит. Биллэрии биэрбиппит быданнаата. Бүгүҥҥү күҥҥэ 17 киһи үөрэнэбин диэн бигэргэттэ. Бары төрүт олохтоох дьон – үлэтэ суохтар уонна устудьуоннар.
Бу нэдиэлэттэн саҕалаан биир нэдиэлэ дьиэлэриттэн олорон үөрэниэхтэрэ. Билигин үөрэнэр былааннарын бэлэмнии сылдьабыт. Ол кэнниттэн үс нэдиэлэ устата тутуу тэрилтэлэригэр баран быраактыканы барыахтара. Истээччилэргэ үөрэнии босхо буолар. Тутуу министиэристибэтэ сакаас биэрбитэ – бачча маннык идэлээх үлэһит наада диэн. Үөрэх уонна наука министиэристибэтэ маннык кылгас болдьохтоох идэҕэ үөрэтээhини “Центр опережающей професиональной подготовки” диэн тэрилтэ нөҥүө сүрүннүүр.
Үөрэхтэрин бүтэрбиттэр бары Ньурба улууһун тутууларыгар үлэлиир кыахтаналлар. Билигин улууспутугар Чуукаарга, Хорулаҕа оскуола, Ньурба куоракка оҕо уһуйаана, хаарбах дьиэттэн көһөрүү бырагыраама чэрчитинэн олорор дьиэлэр уонна да атын эбийиэктэр тутулла сылдьаллар. Онон кылгас болдьохтоох үөрэҕи бүтэрбиттэр үлэ миэстэтинэн хааччыллыахтара диэн эрэнэбит.
Ульяна Васильева, Үөһээ Бүлүүтээҕи тиэхиньукум уһуйааччыта:
— Ил Дархан дьаһалын толорор туһуттан «каменщик-бетонщик» диэн идэҕэ барыта холбоон 20 киһи үөрэнэ сылдьар. Биир нэдиэлэ теория, онтон үс нэдиэлэ быраактыка бараллар. Ол кэнниттэн каменщик 3 разряда диэн туоһулуур докумуон ылаллар. Бастакы 10 киһи муус устар ортотуттан теория чааһын үөрэтэн баран, “Северо-Восток стройдизайн” диэн хааччахтаммыт эппиэтинэстээх тэрилтэҕэ үлэлии сылдьар. Кинилэр Үөһээ Бүлүү сэлиэнньэтигэр тутулла турар элбэх хайысхалаах култуура уонна успуорт киинигэр үлэлэһэллэр. Иккис 10 киһи үөрэхтэрин бүтэрэн баран, былаан быһыытынан, Өлүөхүмэ улууһугар барыахтаахтар. Бу ааттаммыт 20 киһиттэн үксэ устудьуоннар уонна үлэтэ суох олохтоох дьон.
Родион Кривогорницын, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru