Самаан сайын кэлиитэ саха киһитигэр ордук кэтэһиилээх. Буолумуна, «биир сайыҥҥы күн кыһыны аһатар» диэн мээнэҕэ этиллиэ дуо?
edersaas.ru
Үгэс быһыытынан, норуот синоптига Тускулу кытта быйыл хайдах сайын буоларын туһунан кэпсэттибит.
Тоҥоруу кэмин «дуораана» охсуллар
Кэнники уонча сыл кэтээн кэтээн көрүүбүнэн, күһүн балай да уһаата. Кыһын сымнаата, саас эрдэлиир буолла. Наука үлэһиттэрэ этэллэринэн, кэлиҥҥи 11 сылга орто температура Саха сиригэр +2,5 кыраадыс, оттон мин кэтээн көрүүбүнэн +2 кыраадыс сылыйда. Ити тугу кытта сибээстээҕий? Сиргэ Күн дьайыыта наһаа улахан. Билигин биһиги Күн 11 сыллаах циклын 24 төгүлүн бүтэрэн, 25-с төгүлүгэр киирдибит. Быйылгыттан ыла Күҥҥэ эстии тохтоон эрэр. Оччотугар, нууччалыы эттэххэ, «Малый ледниковый период» саҕаланыан сөп. «Оччотугар хайдах буолабыт?» диэн ыйытыы үөскүүр. Ити этэр бүтэһик кэм 1645-1715 сылларга кэлэн ааспыт. Бу туһунан Европа барыта тоҥон, Францияҕа Сена өрүскэ хаҥкылыы сылдьар оҕолор уруһуйдарын болотуната этэр. Ити тоҥоруу эмискэ кэлиэ суоҕа. 2025 сылтан саҕалаан, 40-50 сыл устата барыа дииллэр. Онон билигин биһиэхэ ол кэлиэхтээх тоҥоруу кэмин «дуораана» охсуллан ааһар дии саныыбын. Ол ону хотугу сиргэ кыһына сымнаабыта, Европа диэки хаардыыр, тоҥорор буолта туоһулуур.
Хатааһыннаах саас
Кэлиҥҥи сылларга саас хатааһыннаах буолла. Быйыл кыһын киин улуустарга өтөрүнэн түспэтэх халыҥ хаар түспүтэ уонна эбиитин тибии бөҕө типпитэ. Онно эбии ардаан, киһини уйар кыстык хаар сыппыта. Үгүс дьон “ууга барар буоллубут” диэн эрдэттэн бэлэмнэммиттэрэ. Кулун тутар 20 күнүгэр куһаҕан, тыаллаах күн этэ. Онон өбүгэлэрбит 44 хонуктаах хатааһын буолар дииллэрэ оруннааҕа көһүннэ. Быйыл саас хатаан, ууну көтүтэн кэбиһэн, ол хаартан дуоннаах уу кэлбэтэ. Ону тэҥэ күөл мууһа чараас буолан, түспүт хаары уйбакка, сааска диэри тааҥнаата. Бу эмиэ өтөрүнэн буолбатах көстүү.
Тыа сиригэр олохсуйан, кыһыны быһа халлааммын анаан кэтээн көрөбүн. Сулустары ырытыыга куораттааҕар быдан табыгастаах эбит. „Үргэл“ сулуһу кэтээн көрдүм — Ыйы быдан үрдүнэн сылдьар. Ити кураан сааска уонна сайыҥҥа оннук буолар. Өбүгэлэрбит халлаантан тутулуктаах буолан, сөпкө да кэтээн көрөллөр эбит диэн сөҕөбүн эрэ.
Уратылаах сайын
Быйыл киин улуустарга ньургуһун үүнүүтэ хойуу гынан баран, биир-биир үүммүт. Кэҕэ кылгас-кылгастык этэр. Ити соччото суох сайын билгэтэ.
Быйылгы сайын уратыта – субу-субу соһуччу айылҕа дьикти дьайыылара буолуохтара. Эмискэ күүстээх баҕайы тыал, холорук түһүөн сөп. Ол сылаас-тымныы салгын эмискэ хамсааһыныттан тутулуктаах. Ардаҕа суох этиҥнээх, чаҕылҕаннаах буолуоҕа. Ити, биллэн турар, тыа баһаарын күөттүөҕэ. Сорох сиргэ тобурах түһэн, хоромньуну аҕалыан сөп. Эмискэ-эмискэ биэдэрэнэн куппут курдук ардах кэлэн түһүөҕэ. Ону тэҥэ айылҕаны алдьатар үөн-көйүүр тоҕо ааҥнаан иһэр: аһыҥа туруоҕа, клещ үөн элбиир чинчилээх, „шелкопряд“ диэн үөн үөдүйэн, айылҕаҕа хоромньуну аҕалыаҕа.
Онон туохха барытыгар эрдэттэн сэрэхтээх бэлэмнээх буолуҥ. Дьиэҕит сабараанньатын, кырыыһатын бөҕөргөтүҥ. Икки өттүн хаптаһынынан сабыҥ. Тыалга көтөр малы күлүк сиргэ ууруҥ.
Бэс ыйа
Бэс ыйа сылы аһатар. Ол аата ардаатаҕына, от мас үүнүүтэ үчүгэй буолар. Киин улуустарга сөҥүүтэ суох көннөрү сылаас буолуоҕа. Иккис дэкээдэ ардаҕа кэмчи соҕус. Салгын +20-24 кыраадыс итийиэҕэ. Үһүс дэкээдэҕэ биирдэ-иккитэ эрэ ардыаҕа. Киин улуустарга бэс ыйа кураан буолар чинчилээх.
Бүлүү бөлөх улуустарга ый бастакы дэкээдэтигэр (8-9-с күннэргэ) ардахтаах, сөрүүн соҕус. Орто температура +20 кыраадыс буолуо. Хоту улуустарга — Өлөөҥҥө, Дьааҥыга, Өймөкөөҥҥө быйыл сайын куйаас буолара сабаҕаланар. Төһөнөн соҕуруу Европа дойдуларыгар тымныйар да, оччонон хоту оройуоннарга сылыйыаҕа. Быйыл сайын Өлүөхүмэ, Ленскэй улуустара уруккутааҕар күүскэ сылыйыахтара.
От ыйа
От ыйа куйаас ыйынан биллэр. Ол эрээри урукку курдук куйаас түспэт буолла. Ол Күҥҥэ эстии аҕыйаабытын түмүгэ. Быйылгы от ыйын ардаҕа кэмчи. Ордук алаас сирдээх киин улуустарга кураан сибикитэ биллииһи.
Онон аһыҥа туруута улаатыаҕа. Онтон өрүс, үрэх эҥэрдээх Амма, Таатта, Томпо, Бүлүү бөлөх, Халыма-Индигиир, Өймөкөөн улуустарыгар от үүнүүтэ үчүгэй.
От ыйын 7-20 күннэригэр сайыҥҥылыы куйаас күннэр туруохтара. Бу кэми мүччү тутумаҥ — үрдүк хаачыстыбалаах оту ылыаххыт. Кэлиҥҥи кэмҥэ окко наһаа хойут киирэр буолан, оту ардахха былдьатыы элбээтэ. Ити барыта норуокка тарҕаммыт «Абааһы мунньаҕа». От ыйын саҥатыгар киирбит дьоҥҥо ол дьыала дьайбат. Онон „Бөтүрүөп Таҥара“ иннинэ окко киирэ охсуохха наада.
От ыйын 13 күнэ — Кунай хотуурдаах күнэ. Бу күн от охсуллубат, „Абааһы мунньахтыыр күнэ“. От эрэ охсуллубат, атын үлэ көҥүллэнэр. Ый иккис дэкээдэтигэр салгын температурата +23-28 кыраадыс. Сынньанар, сөтүөлүүр дьоҥҥо сүбэ — маҥнайгы куйаас түһээтин кытта, сөтүөлээн хаалыҥ. Кэлиҥҥи сылларга сөтүөлүүр кэми олох кылгас, ону туһанан хаалыҥ.
Быйылгы от ыйа — кураан. От ыйын саҥатыгар уонна бүтэһик күннэригэр эрэ ардахтаах буолуо. Сир аһа — дьэдьэн да, хаптаҕас да киин алаас сирдэрдээх дойдуга кэмчи буолуоҕа. Түүнүн тымныы, күнүһүн куйаас буолан, иинэн-хатан халыаҕа. Өрүс эҥэрдээх үрэх сирдэргэ дьэдьэн, хаптаҕас, моонньоҕон өлгөмнүк үүнүөҕэ. Бу кэмҥэ оҕуруот саамай ууга наадыйар кэмэ, онон уута эрдэттэн хаһаанан кэбиһиҥ.
Атырдьах ыйа
Быйылгы атырдьах ыйа ардахтаах буолуоҕа. Онон от үлэтин от ыйыгар үмүрүтэр ордук. Улуустарга барытыгар ардахтаах күннэр туруохтара. Онон оҕуруокка да, сир аһыгар да олус туһалаах буолуоҕа. Үчүгэй күннэр улууска барытыгар хойукка дылы туруохтара. Наһаа куйааһа суох, сөбүгэр сылаас буолуоҕа. Быйыл оҕуруот аһа, сир аһа атырдьах ыйа үчүгэй буолан, үүнүүтэ өлгөм буолуоҕа. Тэллэй да, отон да баар буолуоҕа. Быйылгы атырдьах ыйа былырыыҥҥыны батыһыаҕа. Онон сир аһын, оҕуруот аһына хаһаанан хаалыҥ.
Кэлиҥҥи кэмҥэ эмтээх оту-маһы хомуйуу уонна хаһааныы сайдан эрэр. Онон билэр дьонтон сүбэлэтэн, туһалаах оту-маһы хаһаанан кэбиһиҥ. Ордук ньургуһун төбөтүн, үөрэ оту, хатыҥ ытарҕатын, сэбирдэҕин, кучу оту, дөлүһүөн аһын лабаатын силиһин, бэриэй от силиһин кыһыны быһа утах оҥостон, иһэ сылдьыҥ.
Уйгу сайыны Сир ийэ отчут-масчыт, үлэһит сахаҕа анаабыт кэмэ. Оттуур алааскытын-сыһыыгытын бэркэ болҕойон эргиччи көрүҥ. Алгыстаах тылгытынан алҕаан, аһыаххыт иннинэ арыылаах-сыалаах аскыт бастыҥын айахта тутуҥ.
Елена ПОТОЦКАЯ, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
Хаартыскаҕа ааптар түһэриитэ уонна батсааптан.
Видео — батсааптан.