Уос номоҕор киирбит хайыһардьыт Федотов-Торбаза

Бөлөххө киир:

Сахаларга былыр-былыргыттан ат бөҕө, кус быһый дьон туһунан үгүс сэһэн-кэпсээн баар. Кинилэр күн-дьыл төһө да ааспытын иһин уһун сыллар усталарыгар уос номоҕор сылдьаллар, кэлэр ыччат кэпсээннэригэр киирэн көлүөнэттэн көлүөнэҕэ көһөн иһэллэр.

Биир оннук киһинэн Мэҥэ Хаҥаластан, ааспыт үйэ 50-с сылларыгар мас торуосканан, быа хайыһарынан, ынах этэрбэһинэн Чочур Мырааҥҥа хайыһарга өрөспүүбүлүкэ күрэхтэһиитигэр киирэн үс, биэс көс курдук унньуктаах уһун дистанцияларга түөрт сыл субуруччу чөмпүйүөннээбит Николай Алексеевич Федотов-Торбаза буолар.

Кимтэн кииннээх, хантан ханнаах

Кини 1927 сыллаахха алтынньы ый 14 күнүгэр Тиэлигигэ, Тамма үрэх тардыытыгар, Наахара нэһилиэгэр дьадаҥы бааһынай дьоҥҥо төрөөбүтэ. Төрөппүттэрэ холкуос тэриллиитигэр, онно чилиэнинэн киирбиттэрэ уонна холкуоска үлэлии-хамсыы сылдьан, күн сириттэн күрэммиттэрэ. Инньэ гынан, оҕо сааһыттан холкуос хара үлэтигэр, улахан дьону кытта тэҥҥэ үлэлэһэн буспута-хаппыта. 1947 сыллаахха Наахара оскуолатын 7-с кылааһын бүтэрбитэ. Алдан, Амма өрүстэр тардыыларынан сылдьан бултуура. 1952 сыллаахха бастыҥ булчут диэн оччотооҕу бырабыыталыстыба  бэрэссэдээтэлэ Василий Протодьяконов (Кулантай) илии баттааһыннаах сибидиэтилистибэ ылан турардаах.

Өссө да уһуннук хайыһардыах, кыайыах-хотуох киһи, күөгэйэр күнүгэр сылдьан, баартыйа ыҥырыытынан хоту тоҕус сыл устата булт соноругар Булуҥ, Халыма, Аллайыаха, Анаабыр туундараларынан сылдьан дойдутугар кэлэн баран, 22 сыл устата лесниктыыр, дьэ, кырдьык айылҕа оҕото диэх курдук. Эдэригэр кылаан-өргөс таһаалаах, саха саарына, киһи килбиэннээҕэ Николай Алексеевич-“Торбаза”, хас да оҕо амарах аҕата, элбэх сиэн тапталлаах эһэтэ, отчут-масчыт, хаһаайыстыба тутаах киһитэ, кырдьан да баран таах олорботоҕо, сайынын араас эмтээх оттору хомуйан, араас дьарҕа ыарыылаахтары эмтээн дьонун сэргэтин махталларын ылбыта.

Онтон успуорт эйгэтигэр ситиһиилэрэ манныктар.

Хара тыаттан элэгэлдьитэн…

Ол курдук Николай Федотов 1950 сыллаахха, хайыһарынан балачча  дьарыктанан син сүүрэбит диэн ээх-турах санана сылдьар дьону, ол иһигэр өрөспүүбүлүкэ чөмпүйүөннэрин, өрөспүүбүлүкэ үтүөлээх артыыһа буолбут Кыһыл Ойуун хатыламмат уобараһын айбыт Лазарь Сергучевы Мэҥэ Хаҥалас оройуоннааҕы күрэхтэһиитигэр, Дьокуускайтан Валентин Алантьевы Чочур Мырааҥҥа өрөспүүбүлбүкэ чөмпүйэнээтигэр тумарыкка муннаран, ырааҕынан хааллартаан биэтэккэ бастакынан кэлитэлээбитэ. Ол сыл өрөспүүбүлүкэ хайыһарга ХI-с чөмпүйэнээтигэр, 12 оройуон уонна успуорт уопсастыбалар хамаандаларыттан 123 хайыһардьыт күрэс былдьаспыттара. Онно дьахталларга 5 уонна 8 км Дьокуускайтан Секлетея Курчатова кыахтаахтык бастаабыта.

Эр дьоҥҥо 18 уонна 30 км эмиэ Дьокуускайтан Н.Бабашкин кыайыылааҕынан тахсыбыта, арай 50 км эрэ тыа сирин спортсмена Николай Федотов куорат хайыһардьыттарын лаппа ырааҕынан куотуталаан дистанциятын бастакынан түмүктээбитэ, бириэмэтэ — 3 чаас 31 мүнүүтэ 58 сөкүүндэ. Бу иннинэ кини 30 км-гэ бастаабыт Бабашкиҥҥа эрэ 30 сөкүүндэнэн хотторон иккис буолбута. Дьэ, онно этэ дии, өрөспүүбүлүкэ успуордун биир биллэр-көстөр салайааччыта кэлин Москватааҕы Олимпиадаҕа чэпчэки атлетикаҕа судьуйаласпыт Бронислав Бернардович Кон бу кимэ-туга биллибэт, ынах этэрбэһинэн, быа хайыһарынан сүүрэн, өрөспүүбүлүкэ чулуу хайыһардьыттарын ырааҕынан хааллартаабыт киһини олус диэн сөҕөн: “Ай да Торбаза!” — диэбитэ кэлин уос номоҕо кэпсээн буолан биһиги көлүөнэҕэ диэри сылдьар.

Ити курдук этэ «спорт», «күрэхтэһии», «чөмпүйүөн» диэн тыллар тустарынан бэрт мунаах өйдөбүллээх тыаҕа бултуу сылдьан оройуон военкоматын ыҥырыытынан Майаҕа хараҕын трахоматын эмтэтэ кэлбит Николай Федотов успуорка бастакы ситиһиитэ. Ол саҕана военкомакка үлэлии сылдьар Егор Павлович Сивцев, военкомат дьаһалынан призывниктартан ГТО нормативтарын хайыһарга тута сылдьан Николай Федотов хайа да призывниктан таһыччы үчүгэйдик сүүрэрин бэлиэтии көрбүтэ. Чуолаан кини военкомат хаһаайыстыбаннай отделын начаалынньыга Г.Г.Петровтуун сүбэлэһэн, бастыҥ призывниктары оройуон хайыһарга күрэхтэһиитигэр кытыннаран, “Торбаза” диэн кэпсээҥҥэ киирбит аатырбыт хайыһардьыт баар буолбута.

1951 сыллаахха өрөспүүбүлүкэ хайыһарга күрэхтэһиитэ профсоюз иитинэн ыытыллыбыта. Николай Федотов 50 км эмиэ иннигэр икки атахтааҕы түһэрбэтэҕэ, 30 км сиргэ сырсыыга бу күрэхтэһиигэ 3 дистанцияҕа 10, 18, 30 км бастаабыт пединститут устудьуона Лев Погореловка хотторон эмиэ иккис миэстэ буолбута.

Хайыһар спордун кылаан чыпчаалыгар

1952 сыллаахха өрөспүүбүлүкэ хайыһарга чөмпүйэнээтигэр 160 спортсмен кыттыбыта. Тэҥнээн көрдөххө, былырыын  Алдаҥҥа улахан дьоҥҥо баара-суоҕа отуттан тахса киһи кытынна, онно Мэҥэттэн, Уус Алдантан, Чурапчыттан биир да киһи суох. Онтон бу 50-с сылларга оннооҕор слаломҥа, хайаттан түргэнник түһүүгэ (скоростной спуск), трамплинтан ыстаныыга кытта өрөспүүбүлүкэ чөмпүйэнээттэрэ сыл аайы ыытыллаллар эбит. Бу сыл Николай Федотов саамай табыллан сүүрбүт. Кини классическай дистанцияларга 30 км — 2:12.28; 50 км — 3:57.52  кэлэн, иккиэннэригэр бастаабыт. Туһааннааҕынан биллиилээх хайыһардьыттары С. Мончурины, Н.Барахсановы иккис миэстэлэргэ хаалларталаабыт. 1953 сыллаахха Николай Федотов 30 км өрөспүүбүлүкэҕэ иккис төгүлүн бастыыр, ол оннугар 50 км дьэ, аан маҥнай хотторон иккис миэстэҕэ тахсар.

Инньэ гынан, эмискэ, кылгас кэм иһигэр түҥ тайҕа быыһыттан бултуу сылдьан трахоматын эмтэтэ кэлбит Николай Алексеевич Федотов ала холорук курдук ытыллан тахсан түөрт сыл иһигэр, киһи алҕас бастаабат классическай дистанцияларыгар 30 уонна 50 км өрөспүүбүлүкэҕэ 5 төгүл субуруччу чөмпүйүөн буолар, 3 төгүл иккис миэстэҕэ тахсар. Көстөрүн курдук, кырдьык даҕаны сөҕүмэр ситиһиилэр. Дьэ, кырдьык даҕаны санаан көрүҥ, үйэтигэр күрэхтэһэн көрбөтөх, түҥ ойуур быыһыгар, үрэх баһыгар бултуу сылдьыбыт уол, хайыһарынан анаан-минээн, утумнаахтык хастыы да сыл дьарыктанан, өрөспүүбүлүкэҕэ аатыра сылдьар нэмнэрин билсибит дьону, ырааҕынан кэннигэр хааллартыыра кинилэргэ, кырдьык да, ыраас халлааҥҥа этиҥ эппиттии, силлиэ-буурҕа түспүттүү сөҕүмэр буолбут буолуохтаах!  Дэлэҕэ даҕаны аан бастаан 50 км чөмпүйүөннүүрүгэр, кини кэнниттэн иккис кэлбит Гончаров 8 мүнүүтэ, үһүстээбит Петров 12 мүнүүтэ, төрдүс буолбут өрөспүүбүлүкэ хас да төгүллээх чөмпүйөнэ аатырбыт Алантьев 20 мүнүүтэнэн хаалыахтара дуо. Айылҕа барахсан бэрсимэхтээбит киһитэ, кэмигэр военкомакка Е.П.Сивцев, Г.Г.Петров курдук үтүө дьоннор харахтарын далыгар киирэн, түбэһэ түһэн, кинилэр сүбэ-ама буолан, олук ууран дьонугар-сэргэтигэр оонньоон көрдөрөн, баардааҕын биллэрдэҕэ. Николай Саха сиригэр уонна “Урожай” уопсастыба   уобаластааҕы сэбиэтин күрэхтэһиилэригэр 10, 18, 30, 50 км 15 төгүл чөмпүйүөннээн турар.

Айылҕаттан сэмэй-көрсүө саха дьонугар, маннык баардаах төһөлөөх дьон былыр үрэх баһыгар биллибэккэ-көстүбэккэ үйэлэрин моҥообуттара буолуой?

“Торбаза диэн ааты үөрэ истэрим”

Николай Федотов-Торбаза бэйэтин тылыттан, уларытыыта суох суруллбут ахтыыта.

— Мин Бокуруоп таҥараҕа кыстык хаар түһүүтүн тоһуйа төрөөбүтүм үһү. Ийэлээх аҕам эрдэ өлөннөр, таайбар Иван Иванович Захаровтаахха иитиллибитим. Уйбаан табалаах “Киров” колхоз булчута этэ. Сэрии маҥнайгы сылларыгар сайынын күтэр, моҕотой бултааһыныгар сылдьарбыт. 1943 с. 5-с кылааска иккис сыл хаалбыппар таайым үөрэхтэн хааллыҥ диэн кыһыҥҥы бултааһыҥҥа илдьэ барбыта. 1947с. 2 Наахара оскуолатын 7-с кылааһын бүтэрбитим. “Киров”, “Победа” холкуостарга сайын от, кыһын ыраах Амма өрүс үрэхтэрин кэрийэн тииҥ, кырынаас булдугар сылдьабын, 1953 сылга диэри. 1952 сыллаахха Миниистирдэр Сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлэ В. Протодьяконов илии баттааһыннаах сибидиэтилистибэ ылбытым. Онно “Присвоено звание “Лучший охотник ЯАССР” с занесением в республиканскую Доску Почета” диэн суруктаах этэ.

Бастаан от үлэтигэр ат “кыраапкатынан” холкуос ходуһатын барытын мустаран сайылыырым. Кэлин хотуурунан оту охсор буолан баран икки-үс буолан, сайыны быһа үрүйэ-харыйа, маарыкта, кута сирдэри кэрийэн оттуурум. Биирдэ 1 Наахара түөрт холкуоһа оту охсууга буурдааһын тэрийбитэ, онно үс холкуоска бастаабыт Кириллин В.В., Федоров М.В. кэлбиттэрэ. Биһиэннэрэ буурга анаан сүөһү өлөрбүттэрэ, онно икки күннээҕи үлэҕэ күөс, ас баар этэ. Ол кэмҥэ убайдарбыт фронтан кэлбиттэрэ — үс Александровтар уонна Осипов Д.М. Кинилэр уонна оҕолор Саҥа Күрүө диэн дулҕалаах, уолбалаах кэҥэс ходуһаҕа сарсыарда кэллибит. Ити күн тэҥҥэ сылдьан баран, киэһээҥҥи омурҕаҥҥа дьоммун эргийэ сырыттым. Онон буоллаҕа буолуо, миэхэ 1,5 гааны оҕустуҥ диэбиттэрэ. Сэрииттэн кэлбит убайдарбыт, аны санаан көрдөххө, тыраахтар үлэтэ үлэлээх дьон этилэр.

Ити сырыттахпына, 1950 сыллаахха олунньу ыйга военкомат ыҥыран, хараҕым трахоматын эмтээн, Майа тэрилтэлэригэр мас эрбии сырыттыбыт. Кулун тутарга оройуон хайыһарга кроһа чугаһаан иһэр. Биһигини барыбытын сүүрдэр буоллулар. Байыаннай хамаанда бөҕө оччолорго. Мин хайыһар көрдөһөн булбатым. Военкомат үлэһитэ нуучча лейтенантан ыйыппыппар, хайыһар биһиэхэ элбэх диэтэ уонна батыһыннаран илдьэн, Егор Павлович Сивцевкэ туттаран кэбистэ. Арай, былыр үйэҕэ көнньүнэн баран көнөн хаалбыт фронтовиктар үөрэммит хайыһардара эбит, Майа промартель оҥоһуктара. Талан ылыы буолла. Кросс  өйүүн буолуохтаах. Егор Павлович военком Павлов Павел Павловичтан: “Хайыһаргын бу киһиэхэ уларыс эрэ”,- диэтэ. Ыйыталаһыы суох, таҥнары көрөн туран, “Ол, бу киһи хайыһары соһор үһү дуо?” — диэтэ уонна хоһугар бара турда.

Онтон киэһэлик Егор хайыһар аҕалан биэрдэ. Хайыһарым московскай эбит, кытархай, килбэҥнэс иэдэстээх. Маҥнай утаа тиэрэ таһылла түстүм. Дьэ, онон военкомат хамаандатыгар киирсэн кросска кыттыы буолла. Лазарь Сергучеву 10,18 км 30 сөк куоталаан оройуон чөмпүйүөнэ диэн ааты маҥнай иһиттим. Кэлэр нэдиэлэҕэ өрөспүүбүлүкэтээҕи  күрэхтэһиигэ сүүмэрдэммит хамаандаҕа киирэн бараҕын диэн буолла.

Лазарь миэхэ “Эн 50 км бараҕын, 30 км өрүүгүн”,- диэн эрдэттэн эппитэ. Мин олус саллабын. 5 көс сири табанан хойут түүн тиийиллэр сир. Онон мин үс көскө сүүрүөхпүн сөп диэн испэр буһара сылдьарым. Ол иһин, илдьэ киирбит Александр Борисовы спорткомитет хонтуоратыттан булан өссө төгүл көрдөстүм, үс көскө барар гына кэпсэт диэн. Ону толорбут этэ. Нүөмэри туттаран кэбистэ.

Лебедев Василий миэстэтин былдьатан кыыһырбыта, 5 көскө барарга сөпсөспүтэ. Ол сүүрэн 30 км иккис миэстэ буолабын, педучилище учуутала Бабашкинтан 30 сөкүүндэнэн хаалан бириэмэтинэн 2 чааһы алдьатабыт. Ону кылгас диэн Маҕан таһыгар 100 м эппит этилэр.

Миэхэ Горнай хайыһардьыта Афанасий Андреев тренер буолбута. Кини эппитин  толорон иһэрим. Кини ким кимнээх туох, төһө кыахтаахтарын барытын билэрэ, кэпсиирэ кырдьык буолан иһэрэ. 50 км Лебедевтыын бардыбыт, 20-чэ киһи этэ. Мин тохсус барбытым. 20 км хаалбытын кэннэ маҥнайгы буоллум, онон олус илистиитэ суох охтубатарбын диэн көрөн-истэн айаннааһын буолла,  иккис буолбут институт устудьуона Гончаров 8 мүнүүтэнэн, үһүс Степан Петров 12 мүн, төрдүс Алантьев 20 мүн хаалбыт этилэр. Андреевым сүбэтинэн мөлтөтөн баран тохтуохтааххын диэн. Ону толорон хааман тэбэн остуолга чугаһаабыппар Б.Б. Кон “Ай да, торбаза!” диэн кээстэ. Остолобуойга кэлэннэр кыыс-уол: “Где он, торбаза?” — диэн бөҕө буолтара. Миитин Нуучча тыйаатырыгар буолта. Атаҕым дьуккуруйан бааһыран А.Борисов сиэрэй хаатыҥкатын кэтэ сылдьабын, күлсүү бөҕө. Онтон ыла аат оҥостуу буолла. Кэлин сылларга куоракка күрэхтэһиигэ киирдэхпитинэ мэҥэлэр өһүргэнэр этилэр. Мин суох, хата, үөрэ истэрим.

1953 сыл кулун тутарга “Колхозник” күрэхтэһии Майаҕа ыытыллыбыта. Мэҥэлэр кубогы 2-с сылын көмүскүүр быһаарыылаах күннэрэ тиийэн кэллэ. Тоҕус оройуон кэлбит. Билиҥҥи балыыһа миэстэтэ бурдук сирэ этэ. Уус алданнар икки саппаас хайыһардьыттаах этилэр. 30 км күрэхтэһиигэ оройуон тойотторо Спиридон Сосин, М.Н. Гермогенов кэлэн тураллар. Миигин дьон төгүрүччү туран эрэн көрүү-истии, сөҕүү-махтайыы бөҕөтө. Ити күрэхтэһиигэ биһигиттэн эстафетаҕа Дмитрий Петров (Кустаанай) оһуобай ситиһиини көрдөрбүтэ, дьон бары сөхпүтэ, уруй-айхал бөҕө буолбута. Эстафетаҕа 11 хайыһардьыттан суол былдьаһыытыгар 3-с киирэн иһэн кини үтүрүйтэрэн, бүдүрүйэн биэрэн хайыһарын хайа тэбэн аастылар. Хайыһара туллан, хаарга тэпсиллэн көмүллэн хаалла. Ону көрөн туран мин, Торбаза, буурдаан тиийэн өрө тэбэн ылан киһибэр бырахтым. Кустаанай кэтэн барыар диэри бастыҥнар кылабыыһа анныгар чугаһаабыттара. Дьэ, мэҥэлэр кыһыы-аба бөҕө буола турдубут… Арай халдьаайы тумус сыыры түһэн кыра уҥуохтаах хара таҥастаах киһи киирдэ. Петров диэн дьон биллэр да, ким да эрэммэтэ. Чугаһаабытыгар билэн “Ураа” хаһыы үрдэ суох буола түстүбүт. Онон, уопсай түмүккэ уус алданнары 1 очукуонан чорбойон, кубок 2-с сылын Мэҥэҕэ хаалла. Кыргыттар Аграфена Тимофеева 1952 с Покровскайдааҕы кросска 2-с буолбута. Уус алданныын очукуобут тэҥ этэ. Ону өрөспүүбүлүкэ марафоҥҥа чөмпүйүөнэ баар оройуона ылар диэбиттэрэ. 1953 с. Варвара Шахурдина 2-с буолан кубогы ылбыппыт. Уус Алдантан Татьяна Конникова сыл аайы кыайыылаах буолара. Ити “Колхозник” күрэхтэһиигэ.

Ол курдук эдэр, күн сааһым көмүс аата кэннибэр төһө өр ааттанан уос номоҕо буоларын айбыт таҥара да билбэт ини. Кэлин Бронислав Коҥҥа киирэн: “Үчүгэй бэлиэ ааты ааттааҥҥын, спорт номоҕо буоллум”,- диэн махтанан турабын».

 Иннокентий Птицын суруйуута,

Иннокентий Васильев хаартыскалара.

+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0
+1
0