2016 сылы Мэҥэ Хаҥаласка – Физическэй култуура уонна спорт сылынан биллэрэн, ол чэрчитинэн улууска киэҥ хабааннаах элбэх үлэлэр ыытыллан түмүктэнэн эрэллэр. Онно сөп түбэһиннэрэн, ааспыт субуотаҕа Төҥүлүгэ тустуу саҥа саалата үөрүүлээхтик аһылынна.
Бу бэлиэ күн – үтүөлээх тренер Василий Петрович Уваровка үөрүүлээх күн. Өссө ааспыт үйэ 70-с сылларыгар кини Майаҕа спортивнай оскуолаҕа таһаарыылаахтык үлэлээн, бэйэтин иитэр-үөрэтэр уонна тэрийэр талааннааҕын көрдөрбүт, кэлин олохтоох усулуобуйаҕа аан дойду чөмпүйүөнэ Герман Контоевы, олимпиецтар Владимир Торговкины, Артур Федоровы уо.д.а. үрдүк көрдөрүүлээх, улахан таһымнаах бөҕөстөрү иитэн таһаарбыта. Биллиилээх тренер 2010 сыллаахтан Мэҥэ Хаҥаласка иккистээн, тустууну сайыннара эргиллэн кэлбитэ. Итиэннэ саҥа тэриллибит тустуу оскуолатын дириэктэринэн үлэтин, инники былааннарын олоххо киллэрбитинэн барбыта.
Бэйэтин солбуйааччытынан уруккуттан бииргэ үлэлээбит доҕорун, оскуола дириэктэринэн, нэһилиэк баһылыгынан, МЧС салайааччытынан, спорт кэмитиэт бэрэссэдээтэлинэн ситиһиилээхтик үлэлээбит уопуттаах салайааччы Михаил Гаврильевич Кожуровы ыҥыран ылбыта. Бастатан туран, улуус салалтатын иннигэр тустуу саалаларын аһыахха уонна сылы эргиччи эрчиллэр инниттэн спортивнай лааҕыры тутуохха наада диэн, салайааччылар сөбүлэҥнэрин ылан Уваровтаах Кожуров үлэлэрин ситиһиилээхтик саҕалыыллар. Ол оннугар биэс сылынан оҕолорго аан дойду чөмпүйүөнүн иитиэхпит диэн улуус салайааччыларын иннилэригэр тылларын биэрэллэр. Кырдьык, оруобуна былырыын, 2015 сыллаахха Харатааҕы лицей иитиллээччитэ Алексей Копылов көҥүл тустууга аан дойду чөмпүйүөнэ буолан, биһигини барыбытын үөрдүбүтэ-көтүппүтэ.
Улуус биир улахан нэһилиэгэр Төҥүлүгэ, өссө ааспыт үйэ 80-с сылларыгар таас варианынан тутуллубут, кэлин быраҕыллан турбут хочуолунайы – тустуу саалатыгар уларыта тутан, өрөмүөннээн – туһаҕа таһаарбыттар. Омос көрдөххө, тустуубут саалата спорт бу көрүҥэр ананан тутуллубут саҥа дьиэ курдук, толору хааччыллыылаах, хаачыстыбалаахтык тутуллубут. Тутааччылар чахчы санааларын ууран үлэлээбиттэрэ көстөр.
Василий Петрович: “Оо, эһиги бу дьиэ хайдах курдук быраҕыллан турбутун көрбүккүт буоллар, итэҕэйиэххит суоҕа этэ. Ыһыллан-тоҕуллан, сэрии буолан ааспытын курдук этэ. Оттон билигин хайдаҕый, бу!?”, — диэн, чахчы үөрбүттүү, астыммыттыы сырдык, ыраас, сылаас сааланы кэрийэ сылдьан көрдөрөр. Бу, оҕолор күүстээх эрчиллии кэнниттэн суунар сауналара, бу – тренердэр анал кабинеттара, оттон бу – туалет, ити курдук медсиэстэрэ, спорт инвентарын уурар анал хостор, дьоҕус да буоллар, тренажернай саала барыта уурбут-туппут курдук, аныгы ирдэбил быһыытынан оҥоһуллубуттар.
Тустуу саҥа саалатыгар тренердэринэн Семен Десяткин уонна Иван Белолюбскай анаммыттар. Кинилэр эрчийэр уолаттара өрөспүүбүлүкэ таһымыгар номнуо үчүгэй көрдөрүүнү ситиһэн эрэллэр. Аны саҥа саалаҕа, үчүгэй усулуобуйаҕа дуоһуйа эрчиллэн, кыайыылара өссө элбиэ турдаҕа.
Хотун Төҥүлү – Саха сиригэр, Россияҕа, Сэбиэскэй Сойууска биллэр тустууктар: Анатолий Габышев, Алексей Атласов, Петр Романов, Афанасий Иванов, Алексей Баишев, бырааттыы Василий, Егор Борисовтар, Алексей Стручков, Сергей Степанов уо.д.а. элбэх биллиилээх спортсменнар тахсыбыт түөлбэлэрэ буолар. Саҥа аһыллыбыт тустуу саалатыгар уолаттар дьаныардаахтык эрчиллэн, убайдарын туйаҕын хатарар күүстээх бөҕөстөр буола иитиллэн тахсалларыгар эрэл улахан. Аны аҕыйах күнүнэн Аллараа Бэстээххэ үс көбүөр тэҥинэн сытар Тустуу саалата аһыллаары турарын астына кэпсииллэр. Кырдьык, мэҥэлэр быйылгы сылга тустуу саалаларын олоххо киллэрэн, өрөспүүбүлүкэҕэ улахан хамсааһыны таһаардылар. Кинилэр уопуттарын туһанан, атын улуустарга эмиэ өрө күүрүүлээх үлэ барара күүтүллэр.
Саха үгэһинэн хаһан баҕарар буоларыныы, саҥа дьиэҕэ киирии сиэрэ-туома алгысчыт алгыһынан, уоту аһатыынынан, ааҥҥа туора тардыллыбыт аалай лиэнтэни быһа кырыйан иһирдьэ киириинэн ситэриллэн-хоторуллан биэрдэ. Үөрүүлээх бэлиэ түгэҥҥэ Мэҥэ Хаҥалас улууһун баһылыга Н.П.Старостин, СӨ тустууга федерациятын бастакы вице-президенэ В.И.Егоров, “Севердорстрой” тэрилтэ генеральнай директора В.Н.Терехов, Төҥүлү нэһилиэгин баһылыга А.П.Плотников, СӨ үтүөлээх тренерэ В.П.Уваров кыттыыны ыллылар, саҥа тутууну үлэҕэ киллэриигэ үлэлэспит дьоҥҥо наҕараадалары туттардылар. Дьэллэм ырыа дьиэрэйдэ, сиэдэрэй үҥкүү үҥкүүлэннэ. Саха спордугар көҥүл тустуу улахан суолталаах, онуоха үрдүк кирбиини ыларга өссө биир саала үлэҕэ киллэриллэн усулуобуйа олохтоммута кими үөрдүбэт буолуой?!
Мэҥэ Хаҥалас баһылыга, улуустааҕы тустуу федерациятын президенэ Николай Прокопьевич Старостин:
— Бу саалаҕа тиритэ-хорута дьарыктанан элбэх чөмпүйүөннэр, олимпийскай чыпчаалга сыалланан-соруктанан, эт-хаан өттүнэн сайдыахтара диэн биһиги эрэллээхпит. Улууспут иһигэр атын нэһилиэктэргэ эмиэ былаан элбэх. Ол курдук, кэлэр нэдиэлэҕэ Аллараа Бэстээххэ эмиэ таас мэндиэмэннээх тустуу саалатын үөрүүлээхтик аһыахпыт. Онуоха улуустааҕы спортивнай оскуола туох баар усулуобуйаны тэрийиэҕэ диэн сыалы-соругу туруорабыт. Маны тэҥэ сыл бүтүүтүгэр Хараҕа спортивнай саала үлэҕэ киллэриллиэ. Салгыы Майаҕа билигин бокса саалатын тутуутун саҕалаатыбыт. Чэпчэки атлетика манеһын үлэҕэ киллэриэхпит. Ааспыт сылга Тарат (Араҕас) нэһилиэгэр Роман Цыпандин аатынан спортивнай сааланы үлэҕэ киллэрбиппит. Дойдуунускайга эмиэ спортивнай тутуу аһыллыбыта. Итинник, улуус иһигэр былааннаах үлэ ыытылла турар. Бу тутууну Василий Николаевич Терехов салайааччылаах “Дорстрой” тэрилтэ үрдүк хаачыстыбалаахтык ыытта. Ити курдук, олохтоох дьаһалтаҕа, баһылык Анатолий Петровичка, Петр Иннокентьевичка, кинилэр күүскэ ылсаннар, бу саала тутуутугар күннээҕи хонтуруолу күүскэ тутаннар, матырыйаал кэлиитигэр-барыытыгар барытыгар ылсан үлэлэстилэр. Итиэннэ эппиэтинэһи сүгэн туран, биһиги ыччаттарбыт эт-хаан, күүс-уох, өй-санаа өттүнэн сайдыылаах буолалларыгар бэйэлэрин ис дууһаларын ууран үлэлээбиттэригэр махталбын биллэрэбин.
СӨ үтүөлээх тренерэ, Майатааҕы спортивнай оскуола дириэктэрэ Василий Петрович Уваров:
—Кырдьык даҕаны киһи сүргэтэ көтөҕүллэр, санаата кэлэр сүрдээх үчүгэй бэлэҕин биһиги салайааччыларбыт, бу Төҥүлү эҥэр баар нэһилиэктэр ыччаттара эт-хаан өттүнэн сайынныннар диэн бэртээхэй тустуу саалатын тутан үлэҕэ киллэрбиттэригэр улуус баһылыга Николай Прокопьевич Старостиҥҥа истиҥ махталбытын тиэрдэбит. Бу курдук үлэлээтэхпитинэ биһиги күүстээх уонна туруктаах буолуохпут уонна бэйэ-бэйэбитин өйөһөн, өссө үрдүк чыпчааллары дабайыахпыт.
Бу сааланы биһиги хайдах көрөбүт? Билигин Россия үрдүнэн Тустуу дьиэтэ диэн өйдөбүл киирэн эрэр. Ол аата тугуй, бу саалаҕа биһиги бэтэрээн тустууктарбыт мэтириэттэрин, кинилэр ситиһиилэрин сырдатыахпыт. Биллиилээх бөҕөстөрү ыҥыран маастар-кылаастары, араас көрсүһүүлэри тэрийиэхпит. Биир өттүнэн ылан көрдөххө, тустуубут саалата мусуой курдук буолуоҕа. Манна дьарык эрэ буолбакка, оҕону тустууга иитэр үлэ барыаҕа. Саалаҕа ким баҕарар кэлэн көмөлөһүөн, бэйэтин дьиэҕит курдук сананыан, эдэр тренердэргэ күүс-көмө, сүбэ-ама буолуон сөп. Бу, дьиҥнээхтик сайдыыны аҕалар дьиэ-уот буолуохтаах.
Петр ПАВЛОВ.
Ааптар хаартыскаҕа түһэриилэрэ.